(tính đến 1- 4- 1975). Phần Hai [*]
Đào Đức Chương
Từ năm 1955, sĩ số càng ngày càng tăng, các trường công lập không đủ sức dung nạp. Đầu thập niên 1960, số học sinh thi vào đệ thất trường công lập, trúng tuyển khoảng 30%. Mặc dù Bộ Giáo Dục cố gắng phát triển hệ thống trung học công lập đến các quận, thị trấn và cả thị tứ; nhưng vẫn không bắt kịp với đà học sinh gia tăng. Đến đầu thập niên 1970, các trường công lập cũng chỉ thu nhận được 60% tổng số học sinh muốn vào lớp sáu [1]. Vì thế, những mô hình trường trại khác, cũng được thiết lập song hành với trung học công lập, hòng đáp ứng nhu cầu phát triển giáo dục.
Với tỉnh Bình Định, trước năm 1975, ngoài hệ thống Trung Học Công Lập, ở Qui Nhơn còn có các loại trường Trung Học Tư Thục, Trung Học Nghĩa Thục, Trung Học Văn Hóa Quân Đội phát triển mạnh. Và ở các quận, lại có mô hình Trung Học Bán Công [2], Trung Học Tỉnh Hạt [3], Trung Học Tư Thục, song hành với hệ thống Trung Học Công Lập.
Dù có nhiều loại trường cùng phát triển, nhưng các học hiệu cần theo đúng chương trình giảng dạy của Bộ Giáo Dục, nhằm ý hướng học sinh đều có chung một trình độ như trường công lập. Vì khi thi tốt nghiệp các cấp phổ thông, không phân biệt thí sinh của loại trường nào. Tất cả bài thi đều được Hội đồng Giám khảo rọc phách [4], chấm bài theo mẫu thang điểm chung.
Ngoại trừ trường Trung Học Tăng Bạt Hổ ở Bồng Sơn quận Hoài Nhơn thành lập năm 1955, các trường trung học ở các quận khác phải đến đầu thập niên 1960 mới hình thành.
QUẬN TUY PHƯỚC : 7 TRƯỜNG
01 - Trung Học Tuy Phước:
Nguyên khuôn viên trường là ruộng sâu được lấp đất cao thành vườn, nằm bên lề phía bắc Quốc lộ 1 (cũ), cách Quận Đường Tuy Phước chừng 200 mét về hướng Đông Nam.
Trung Học Tuy Phước là trường tỉnh hạt, xây dựng khoảng đầu năm 1968, ban đầu chỉ có 3 phòng, nằm dọc phía Tây khuôn viên trường, ngó xuống cầu Trường Úc, dùng làm lớp học và văn phòng, kinh phí do Tòa Tỉnh Bình Định đài thọ [5]. Trường khai giảng niên khóa 1968- 1969, mở 3 lớp Đệ thất.
Sau đó, Hội Phụ Huynh đảm nhận xây dãy lớp chính, lầu đúc, ở phía Bắc, nằm ngang trải dài, để lộ một sân rộng, ngó ra Quốc lộ 1; và lúc ấy, hai dãy phòng nối thành hình chữ L. Tiếp nữa, Hội đã xây xong nền móng xi măng cốt sắt cho dãy phòng phía Đông, đối diện và cách với 3 phòng xây đầu tiên bởi chiều dài sân trường.
Trung Học Tuy Phước có thể coi như trường Trung Học Tỉnh Hạt kiểu mẫu của Bình Định. Nhờ Hội Phụ Huynh vững mạnh và năng nổ, gồm các ông: Cao Hảo (Hội trưởng), Cao Xuân Nhàn (Hội phó), ông Bảng (quên họ, Thư ký), Mỹ Dung (Thủ quỹ), Bùi Tố (Ủy viên kiến thiết)..., đã khéo vận động phụ huynh học sinh đóng góp tiền bạc để xây cất phòng ốc kịp thời cho nhu cầu phát triển giáo dục tại địa phương. Tính đến cuối tháng 3- 1975, Trường đã xây dựng được 18 phòng học [6]. Nếu dãy phòng phía Đông hoàn tất, số phòng sẽ tăng lên rất nhiều và ngôi trường thành hình chữ U, đáy rộng, trông rất bề thế và hoành lệ.
Trong 7 niên khóa, từ 1968- 1975, song song với việc phát triển phòng ốc, Trường mở dần từ lớp 6 đến lớp 12.
Tính đến 1- 4- 1975, Trường có khoảng dưới 40 lớp, ước chừng 2000 học sinh [7]. Trong đó, 10 lớp Sáu, 3 lớp Mười Hai (1A + 1B + 1C). Đây là lớp 12 đầu tiên của Trường, chưa kịp thi lấy bằng Tú tài phổ thông, tức Tú tài toàn phần, nên không rõ tỷ số thí sinh trúng tuyển.
Trường có Ban Giám Đốc đầy đủ: Hiệu trưởng Dương Lễ, Giám học Nguyễn Văn Hiệu, Phụ tá Giám học Tạ Chương Ánh, Tổng Giám thị đầu tiên là Trương Trọng Toại (mất năm 1972), Đặng Văn Hạnh thay thế, Phụ tá Tổng Giám thị Ngô Thanh Nhượng; với một Ban Giáo Sư gồm 72 người [8].
02 - Trung Học Bồ Đề Nguyên Thiều:
Khoảng năm 1960, Trường được xây cất tại chân núi Tháp Thị Thiện (Bánh Ít) thuộc ấp Đại Lễ (Phước Hiệp), trên khu đất do ông Bùi Hàng, Chủ tịch xã Phước Hiệp, cung cấp cho Tu Viện Nguyên Thiều để thành lập trường. Vì thế, Trường được mang tên Trung Học Bồ Đề Nguyên Thiều. Khuôn viên trường, ở vào địa thế khoáng đãng và yên tĩnh, nằm sát cạnh chùa Nguyên Thiều, lưng dựa vào Núi Tháp triền dốc thoai thoải, mặt tiền quay về hướng đông, nhìn xuống cánh đồng bạt ngàn của xã Phước Hiệp.
Thế nhưng, khoảng cuối năm 1964, chiến sự lan tràn, tình hình xã Phước Hiệp trở nên mất an ninh, Trung Học Bồ Đề Nguyên Thiều phải dời về Vân Hội, cách bến xe Ngã Ba Diêu Trì chừng 200 mét về hướng tây nam. Khuôn viên trường mới không rộng lắm, mặt trước giáp đường Liên tỉnh lộ 6 (nay là Tỉnh lộ 638) đi Vân Canh, mặt sau giáp sông Hà Thanh. Cơ sở trường có 8 phòng học, gồm một dãy nhà do Sư Đoàn Mãnh Hổ của Đại Hàn xây dựng biếu tặng, một dãy nhà hình chữ L do trường xây cất, sân trường nằm giữa những dãy nhà.
Niên khóa 1967- 1968, trường Trung Học Tư Thục Bồ Đề Nguyên Thiều có 3 Thất, 3 Lục, 2 Ngũ, 1 Tứ và phát triển dần. Đầu thập niên 1970, mở các lớp Đệ Nhị cấp, có khoảng trên 12 lớp (không nhớ rõ), từ lớp Sáu đến lớp Mười hai [9], với chừng 800 học sinh. Hiệu trưởng là Trần Đình Phô, Giám học Trần Bùi Thao, Tổng Giám thị Võ Hy.
03 - Trung Học Diêu Trì:
Nhằm ý hướng của Bộ Quốc Gia Giáo Dục phát triển trường trung học không những ở quận lỵ, thị tứ, mà còn đến các xã đông dân. Vì thế, năm 1973, trường Trung Học Tỉnh Hạt Diêu Trì, xã Phước Long, ra đời. Cơ sở trường tọa lạc trên một khoảnh đất rộng, nguyên là ruộng sâu đuợc đổ đất nâng cao, mặt trước là hướng đông, ngó ra Quốc lộ 1 (đường mới), mặt sau giáp với địa phận ga Diêu Trì. Đầu tiên xây dựng 4 phòng đúc bê tông, tuy nhiên đang thi công, chưa sử dụng được.
Niên khóa 1973- 1974, Trung Học Tỉnh Hạt Diêu Trì mở 2 lớp Sáu, phải dạy tạm ở trường Tiểu Học Diêu Trì, nằm bên đường lên ga xe lửa và đối diện với chợ Cây Da. Thầy Lâm Phú vừa làm Hiệu trưởng trường Tiểu học, kiêm nhiệm chức Quản đốc các lớp trung học.
Niên khóa 1974- 1975 phát triển thành 5 lớp, gồm: lớp 6A, 6B, 6C, 7A, 7B; vẫn còn dạy tạm ở trường Tiểu Học Diêu Trì. Định niên khóa sau, các lớp trung học sẽ dời về trường mới, Lâm Phú vẫn làm Hiệu trưởng. Trường dự trù phát triển đến lớp 9 để trở thành trường Trung Học Tỉnh Hạt Đệ Nhất Cấp Diêu Trì. Tính đến ngày 20- 2- 1975, trường có 7 Giáo sư, gồm: 3 người chính ngạch, 1 tư nhân dạy giờ và 3 Giáo viên Tiểu học có Tú tài 2 dạy giờ phụ.
H 1: Trang cuối Sự Vụ lệnh dạy giờ phụ, niên khóa 1974- 1975,Trường Trung Học Tỉnh Hạt Diêu Trì.
04 - Trung Học Phú Tài:
Ngôi trường nằm bên đường Quốc lộ 1, tại thị trấn Phú Tài, xã Phước Thạnh; mặt tiền quay về hướng nam, ngó vô đèo Cù Mông. Khuôn viên trường, mặt hông phía đông giáp Quốc lộ 1, mặt hông phía tây ngó vào núi. Cũng như trường ở Diêu Trì, Trung Học Phú Tài ra đời trong thời kỳ Trung học Tỉnh hạt về tới thị tứ và các xã đông dân, nhưng vì thiếu thông tin, nên không rõ trường này thuộc dạng công lập bình thường hay tỉnh hạt. Chỉ được biết, tính đến niên khóa 1974- 1975, Trung Học Phú Tài chưa có lớp 9, thầy Đài (không nhớ họ) là vị Hiệu trưởng đầu tiên, cũng là cuối cùng của Trường, trong thời Việt Nam Cộng Hòa.
05 - Trung Học Bồ Đề Hương Quang:
Hệ thống Tư Thục Bồ Đề của Giáo Hội Phật Giáo Thống Nhất có mặt hầu hết ở các nơi đông dân. Ngay tại quận Tuy Phước, có đến 2 trường Trung học, cách nhau không đầy 5 cây số, trường nào cũng đông đúc học sinh.
Trường Trung Học Bồ Đề Hương Quang tọa lạc trên lô đất nguyên là ruộng sâu được lấp cạn, nằm sát Quốc lộ 1 (cũ), cách trường Trung Học Tuy Phước chừng 200 mét về hướng đông nam, và gần cầu Trường Úc. Cơ sở trường là dãy nhà xây, dọc theo chiều sâu của lô đất, gian trước làm văn phòng, các gian kế tiếp dùng cho phòng học.
Đây là trường tư thục Đệ Nhất cấp, Hiệu trưởng là Mang Đức Hổ. Niên khóa 1974- 1975, Trường có 6 lớp [10], gồm 2 lớp Sáu, 2 lớp Bảy, 1 lớp Tám, 1 lớp Chín, với chừng 350 học sinh.
06 - Trung Học Nam Hòa:
Trường tọa lạc trên khoảnh đất của hảng dệt Xi- ta (cũ), sát chợ Trường Thuế, thuộc ấp Hữu Thành, xã Phước Hòa. Trung Học Nam Hòa thành lập năm 1959 là trường tư thục Đệ Nhất cấp, Hiệu trưởng Lê Tú Oanh. Niên khóa 1959- 1960, Trường có 2 lớp Đệ thất, 2 lớp Đệ lục, 1 lớp Đệ Ngũ. Niên khóa sau tăng 1 lớp Đệ ngũ, mở thêm 1 lớp Đệ tứ [11]. Trường hoạt động trong 6 niên khóa, đến năm 1965 thì chấm dứt vì chiến sự lan tràn, xã Phước Hòa mất an ninh.
07 - Trung Học Huỳnh Thị Lưu:
Trường tư Đệ Nhất cấp tại ấp Tùng Giản, gần chợ Gò Bồi xã Phước Hòa, khai giảng 1960, bế giảng 1965, cũng vì lý do an ninh. Mới đầu có 2 lớp Đệ thất, 2 lớp Đệ lục, 1 lớp Đệ ngũ, niên khóa sau có thêm lớp Đệ tứ.
QUẬN AN NHƠN : 7 TRƯỜNG
08 - Trung Học Đào Duy Từ:
Nguyên là trường Trung Học Công Lập An Nhơn, thành lập năm 1961, tại thị trấn Bình Định. Hiệu trưởng Trung Học Bán Công kiêm nhiệm chức Hiệu trưởng Công Lập. Các lớp Công Lập mượn phòng học của Trường Bán Công, nhưng Ban Giảng huấn riêng. Đôi khi Trường Bán Công kẹt phòng, một số giờ Công Lập phải dạy tạm ở trụ sở Hiệp Hội Nông Dân, đối diện với Trung Học Bán Công.
- Niên khóa 1961- 1962, mở 1 lớp Đệ thất, Hiệu trưởng Nguyễn Văn Độ.
- Niên khóa 1962- 1963, mở 3 lớp (2 Thất, 1 Lục), Hiệu trưởng Phạm Ngọc Bích.
- Niên khóa 1963- 1964, mở 5 lớp (2 Thất, 2 Lục, 1 Ngũ), Hiệu trưởng Trần Quốc Sủng.
- Niên khóa 1964- 1965, mở 7 lớp (2 Thất, 2 Lục, 2 Ngũ, 1 Tứ), Hiệu trưởng Lê Nhữ Tri. Một số lớp, học ở dãy nhà trong khu đất đối diện với Quận Đường, số còn lại vẫn dạy ở Trường Bán Công.
- Niên khóa 1965- 1966, mở 8 lớp (2 Thất, 2 Lục, 2 Ngũ, 2 Tứ). Từ niên khóa này, Trung Học Công Lập tách khỏi Trường Bán Công. Thầy Lê Nhữ Tri vẫn làm Hiệu trưởng Trường Công Lập, và Trung Học Bán Công có Hiệu trưởng khác.
Trường Công Lập dời về địa điểm mới là dãy nhà xây, lợp tôn (tôle) dùng làm 3 lớp học và 1 văn phòng. Khuôn viên trường rất rộng, vuông vức, gần Cửa Tây Thành Bình Định, nằm đối diện với Trường Tiểu Học và Sân Vận Động An Nhơn. Công việc đầu tiên, thầy trò phải dùng một buổi học chiều, làm công tác dọn dẹp, lấp các chỗ trũng và giếng lạn trong khuôn viên trường.
- Từ niên khóa 1966- 1967, Trường phát triển nhanh, số phòng không đủ, hai lớp Đệ tứ vẫn còn dạy ở Trường Bán Công. Sau đó, Bộ Giáo Dục cho xây hai phòng đúc, nằm sát phía Tây khuôn viên trường, đối diện với dãy phòng phía Đông qua một sân rộng thênh thang. Trong họa đồ xây cất, phía Tây cũng xây 4 phòng để cân xứng với phía Đông, nhưng góc Tây Bắc gặp nhà dân lấn chiếm chưa thương lượng được.
H 2: Lớp Đệ Tứ A, Trung Học Công Lập An Nhơn, tháng 3 năm 1967, trong giờ Quốc Văncủa thầy Đào Đức Chương vừa là GS Hướng Dẫn.
- Niên khóa 1970- 1971, Trường có 17 lớp gồm: 6/ Sáu, 5/ Bảy, 3/ Tám, 3/ Chín. Bộ Giáo Dục cử thầy Đào Đức Chương giữ chức Tổng Giám Thị. Thầy Lê Nhữ Tri vẫn làm Hiệu trưởng. Lúc này, đang xây cất dãy phòng phía Nam, là dãy lớp chính, cũng bằng vật liệu nặng bê tông cốt sắt [12], viền ba mặt sân trường thành hình chữ U.
- Niên khóa 1971- 1972, Trường tăng 25 lớp vì mở đến 8 lớp Sáu và 3 lớp Mười, gồm: 8/6, 6/7, 5/8, 3/9, 3/10 (2A+ 1B).
Kỳ thi vào lớp 6, do điều kiện phòng ốc, Trường định mở 6 lớp Sáu như năm trước. Nhưng theo bảng kê điểm của thí sinh, phần lớn con em của binh sĩ Sư Đoàn 22 chỉ đỗ ở hạng dự khuyết, khó có cơ hội vào học. Ông Hiệu trưởng Trường Tiểu Học Quân Đội cam kết, nếu Trung Học Công Lập An Nhơn lấy thêm 2 lớp Sáu nữa để tất cả thí sinh đỗ dự khuyết của binh sĩ được vào trường công, họ sẽ lo việc đổ đất nâng cao sân trường.
Nhưng điều quan trọng, là phải có ngân sách cho việc mở thêm 2 lớp sáu. Ngay ngày hôm sau, nhà trường cử thầy Đào Đức Chương mang Công Vụ Lệnh, vào Nha Trung Học ở số 7 đường Nguyễn Bỉnh Khiêm Sài Gòn, yết kiến ông Giám Đốc Đàm Xuân Thiều, trình bày sự việc, được sự chấp thuận của Nha Trung Học và cho xúc tiến xây tầng lầu dãy phòng phía nam.
Trường chính thức có thêm 2 lớp Sáu. Đoàn xe công binh của Sư Đoàn 22 nối nhau, đổ đất suốt mấy ngày liền, và dùng cơ giới san bằng phẳng. Từ đó, sân trường trở nên cao ráo, thầy trò thoát cảnh lội nước khi trời mưa lớn.
Cũng từ niên khóa này, Trung Học Công Lập An Nhơn được phép mở các lớp Đệ Nhị cấp, nên bắt đầu có Giám học và Bộ Giáo Dục cử thầy Hồ Sĩ Phùng giữ chức Giám học của trường.
- Niên khóa 1972- 1973, Trường tăng 33 lớp, trong đó có 6 lớp Đệ Nhị cấp. Hiệu trưởng Lê Nhữ Tri xin chuyển về Trung Học Cường Để Qui Nhơn. Ngày 2- 12- 1972, Bộ Giáo Dục ký Sự Vụ lệnh số 3720- GD/NV/2P/SVL, và hợp thức hóa tình trạng hành chánh bằng Nghị định cử thầy Hồ Sĩ Phùng làm Hiệu trưởng, thầy Đào Đức Chương giữ chức Giám học [13], thầy Đỗ Hơn lãnh chức Tổng Giám thị. Từ niên khóa này, Trường được Bộ Giáo Dục cho đổi tên thành Trung Học Công Lập Đệ Nhị Cấp Đào Duy Từ, thường gọi tắt là Trung Học Đào Duy Từ.
- Niên khóa 1973- 1974, Trường có 12/6, 8/7, 8/8, 6/9, 5/10 (2A+ 2B+ 1C), 3/11 (1A+2B), 3/12 (2A+1B). Với 45 lớp, trong đó 11 lớp Đệ Nhị cấp và đủ 3 ban ABC, Trường được Bộ Giáo Dục cung cấp một Ban Giám đốc đầy đủ (5 người), ngoài 3 người cũ, còn có thêm thầy Hồ Sĩ Nhơn giữ chức Phụ tá Giám học, và thầy Nguyễn Văn Nhung làm Phụ tá Tổng Giám thị. Trong niên khóa này, dãy nhà đúc phía bắc, hai bên cổng vào, tiến hành xây cất.
Theo Sự Vụ Lệnh số 3614/SHC/BD/NV/SVL ký ngày 24- 12- 1973 của Chánh Sự Vụ Sở Học Chánh Bình Định- Qui Nhơn (hiện còn lưu giữ), niên khóa 1973- 1974 trường Trung Học Đào Duy Từ có 53 giáo sư dạy thêm giờ phụ. Như vậy, trên thực tế số giáo sư của Trường phải nhiều hơn gấp một lần rưỡi, vì nhiều vị đã có giờ ở trường tư, nên chỉ dạy đúng số giờ quy định (mỗi tuần 16 giờ cho Đệ Nhị cấp hay 18 giờ cho Đệ Nhất cấp), không nhận dạy giờ phụ.
- Niên khóa 1974- 1975, Trường phát triển 56 lớp: 14/6, 12/7, 8/8, 8/9, 6/10 (2A+ 3B+ 1C), 5/11 (2A+ 2B+ 1C), 3/12 (1A+ 2B). Dự trù niên khóa tới, Trường không mở lớp Sáu, như vậy, các lớp Đệ Nhất cấp (lớp 6, 7, 8, 9) sau 4 niên khóa sẽ không còn nữa. Thay vào đó, Trường phát triển nhanh các lớp Đệ Nhị cấp, nhất là mở thêm nhiều lớp Mười hai [14]. Tính đến niên khóa 1974- 1975, Trung Học Đào Duy Từ lớn hàng thứ hai toàn tỉnh (56 lớp), chỉ sau Trung Học Cường Để (65 lớp).
H 3: Một trong 5 dãy phòng của trường Trung Học Đào Duy Tư cũ, chụp sau năm 1975, ảnh từ thpt.annhon1-binhdinh.edj.vn
Tính đến 1975, trường có 5 dãy phòng, gồm 2 dãy lầu [15] và 2 dãy nhà trệt nằm dọc theo 4 cạnh khuôn viên trường, và 1 dãy nhà tôn (3 phòng) được Quân đội hiến tặng khoảng năm 1972, nằm phía sau và thẳng góc với dãy phòng phía Nam.
09 - Trung Học Bán Công An Nhơn:
Khoảng năm 1958, dân chúng toàn quận An Nhơn đóng góp xây dựng trường Trung Học Bán Công. Khởi công xây dựng vào đầu năm 1959, hoàn thành với kinh phí khoảng 1.300.000 đồng [16].
Tòa nhà được kiến trúc bằng vật liệu nặng, lầu 1 tầng, lợp ngói, gồm 8 phòng học, hai đầu đều có phòng vệ sinh, mỗi tầng có hành lang rộng nối các phòng. Trường quay mặt về hướng nam, nằm giữa khoảnh đất vuông vức, rộng độ 2000 m², sát cạnh phía Tây của Quận Đường An Nhơn. Và bắt đầu hoạt động từ niên khoá 1959- 1960, được hợp thức hóa do Nghị định số 1184- GD/ NV/ NĐ ký ngày 27- 7- 1960, bổ túc bởi giấy phép số 381- GD/ NV/ 5 ký ngày 21- 5- 1962 của Bộ Giáo Dục [17].
Nhằm giúp đỡ cho những người hiếu học nhưng không có cơ hội vào trường Công lập, Trung Học Bán Công thu nhận học sinh từ lớp Đệ thất đến Đệ nhị. Muốn nhập học phải nộp hồ sơ cá nhân (đơn xin, giấy khai sinh, học bạ hay chứng chỉ học trình) và đóng học phí vào mỗi đầu tháng. Tuy vậy, học phí có phần nhẹ hơn giá biểu ở trường tư. Đối với học sinh nghèo không nơi nương tựa, có chăm chỉ và hạnh kiểm tốt được cấp học bỗng, hoặc miễn học phí. Ngoài ra, tu sĩ các tôn giáo vào học cũng được miễn phí.
H 4: Thầy Đào Đức Chương và học sinh lớp Đệ Tứ A Trung Học Công Lập An Nhơn, tại sân trường Bán Công An Nhơn, ngày 22- 5- 1967.
Từ 1959 đến 1975, trong 16 niên khóa, Trường trải qua 10 đời Hiệu trưởng: Đầu tiên là thầy Bùi Văn Lăng, một nhà giáo lão thành, tốt nghiệp Cao Đẳng Sư Phạm Hà Nội và trứ tác nhiều tác phẩm văn học có giá trị. Khi Thầy qua đời, từ đấy trường Trung Học Cường Để cử giáo sư lên kế nhiệm chức vụ này, lần lượt có các thầy: Dương Văn Lộc, Nguyễn Văn Độ (1961-1962), Phạm Ngọc Bích (1962-1963), Trần Quốc Sủng (1963-1964), Lê Nhữ Tri (1964-1965), Nguyễn Kim Ba (1965- 1967), Trần Thúc Bửu (1967- 1968), Trần Quốc Sủng (1968- 1973), Lê Văn Dung (1973- 1975). Các niên khóa từ năm 1961 đến 1965, các vị Hiệu trưởng Trung Học Bán Công kiêm nhiệm cả chức Hiệu trưởng Trung Học Công Lập An Nhơn. Từ niên khóa 1965- 1966, hai trường tách ra, Trung Học Cường Để cử thầy Nguyễn Kim Ba làm Hiệu trưởng Trường Bán Công, thầy Lê Nhữ Tri vẫn giữ Hiệu trưởng Trường Công Lập [18].
Thành phần Giáo sư Trung Học Bán Công An Nhơn là sự góp nhặt chọn lọc. Ban Giảng huấn của Trường, hầu hết là các vị giáo sư chính thức của các trường công lập trong tỉnh như Trung Học Cường Để (Qui Nhơn), Trung Học Đào Duy Từ (trước là Trung Học Công Lập An Nhơn), Trung Học Tăng Bạt Hổ (Bồng Sơn sau là Qui Nhơn), và Trung Học Quang Trung (Bình Khê); được mời đến dạy giờ.
Niên khóa 1969- 1970, trường có 13 lớp: 3 Đệ thất, 2 Đệ lục, 2 Đệ ngũ, 2 Đệ tứ, 2 Đệ tam và 2 Đệ nhị [19]. Từ niên khóa 1972- 1973, mở thêm lớp 12, vì bỏ thi Tú tài phần 1; học sinh lớp 11 cuối niên học đủ điểm trung bình đương nhiên lên lớp 12.
Cũng năm 1970, trường cất thêm khu nhà văn phòng, nằm phía Tây của sân trường, mặt ngó qua hông của Quận Đường. Ngôi nhà gồm ba gian: căn ngoài (phía nam và sát đường) là phòng học vụ, căn giữa làm phòng Giáo sư, căn trong (phía bắc) dành riêng cho Hiệu trưởng và Giám học. Sau năm 1970, trường có chức Giám học và thầy Nguyễn Mạo giữ chức vụ này cho đến năm 1975.
H 5: Trang bìa Đặc San thứ 2 của Trung Học Bán Công An Nhơn.
10 - Trung Học Giuse An Nhơn:
Từ cầu Tân An theo Quốc lộ 1 vào thị trấn Bình Định, qua bến xe hơi, gặp tiệm buôn Thắng Thuận và thấy rạp hát Thanh Châu là rẽ trái. Theo con đường đất rộng, qua Cửa Đông, bên tay mặt là hướng bắc có khu công sở, lần lượt gặp Chi Cảnh Sát, Chi Thông Tin (đối diện với Chi Y Tế ), Quận Đường, Trung Học Bán Công, trường Tiểu Học Quận (đối diện với Trung Học Đào Duy Từ), rồi đến sân Vận Động. Tiếp nữa, qua Cửa Tây, rẽ mặt, theo đường liên quận Phước Hòa – Nhơn Khánh – Bình Nghi, nhưng chỉ đi chừng non một cây số, gặp Trung Học Guise An Nhơn, là trường tư Đệ Nhị cấp. Hiệu trưởng là Sư huynh Clément, Giám học Éma. Cơ sở trường là những dãy nhà đúc thuộc khu nhà thờ Kim Châu, trước 1975 thuộc xã Nhơn Hưng.
H 6: Trường Trung Học Giuse An Nhơn. Ảnh của Trần Quang Kim, Cuongde.org
11 - Trung Học Phạm Đăng Hưng:
Trường Công lập Đệ Nhất cấp tại thôn Bàng Châu xã Đập Đá, thành lập năm 1969 với tên gọi trường Trung Học Đập Đá. Khoảng niên khóa 1972- 1973, Trường cải danh Trung Học Phạm Đăng Hưng. Cơ sở trường là dãy nhà 2 tầng, cất thành chữ L với 15 phòng, gồm 5 phòng cũ và 10 phòng mới. Ban đầu trường chỉ có Hiệu trưởng là Võ Bá Tôn, khi phát triển đủ số lớp quy định, trường có thêm Tổng Giám thị là Huỳnh Thưởng, sau nữa có cả Phụ tá Tổng Giám thị là Võ Bá Hà.
Niên khóa 1969- 1970, trường chỉ có 2 lớp Đệ thất. Niên khóa 1970- 1971, phát triển thành 4 lớp Sáu và 2 lớp Bảy. Niên khóa 1971- 1972, tăng lên 10 lớp. Niên khóa 1972- 1973, trường có 16 lớp, gồm: 6/6, 4/7, 4/8, 2/9. Niên khóa 1973- 1974, trường có 20 lớp. Và niên khóa 1974- 1975, trường tăng lên 22 lớp, thu nhận gần 1200 học sinh, gồm: 6/6, 6/7, 6/8, 4/9.
12 - Trung Học Bồ Đề An Nhơn:
Trường tư thục Đệ Nhất cấp tại cửa Đông thành Bình Định (cũ), tọa lạc trên mô đất cao, ngó xuống con đường rẽ từ Quốc Lộ 1 dẫn vào Quận Đường An Nhơn. Hiệu trưởng là Bùi Chí Đống.
33 - Trung Học Tư Thục Tân Phong ở Đập Đá:
Trường thành lập năm 1963, có 6 phòng xây, lợp ngói, tọa lạc trên khoảnh đất gần trường Tiểu Học Đập Đá. Ông Nguyễn Hữu Thời vừa là sáng lập trường Tân Phong, vừa là Hiệu trưởng. Niên khóa 1963- 1964 có 2 lớp Đệ thất, 1 lớp Đệ lục và 1 lớp Đệ ngũ. Niên khóa 1964- 1965, trường phát triển thành 7 lớp, gồm: 3 Thất, 2 Lục, 1 Ngũ, 1 Tứ. Năm 1965, chiến sự lan tràn, Trường giải tán để làm nơi tiếp cư cho đồng bào các xã ở vùng Đông Bắc quận An Nhơn như Nhơn Hạnh, Nhơn Phong, Nhơn An đổ về.
14 - Trung Học Bồ Đề Đập Đá:
Cơ sở trường là dãy nhà lợp ngói có 6 phòng học nằm trước sân vận động Đập Đá, gần Chi Hội Phật Giáo, tại thôn Phương Danh, do Thượng tọa Thích Đổng Quán sáng lập năm 1964 và mời thầy Trần Quang Khảo làm Hiệu trưởng.
Niên khóa đầu, 1964- 1965, trường Trung Học Bồ Đề Đập Đá mở 6 lớp, gồm 2 lớp Đệ thất, 2 lớp Đệ lục, 1 lớp Đệ ngũ, 1 lớp Đệ tứ. Niên khóa sau, trường phát triển 8 lớp gồm 2 Thất, 2 lục, 2 Ngũ, 1 Tứ, 1 lớp Đệ tam và hoạt động đến niên khóa 1974- 1975 mới dứt.
QUẬN BÌNH KHÊ : 4 TRƯỜNG
15 - Trung Học Quang Trung:
Vị trí trường nằm phía Tây Bắc thị trấn Phú Phong, cách quốc lộ 19 chừng 200 mét về hướng bắc, cách Quận Đường chừng 1 km về hướng tây, sát với ngã ba sông. Nơi đây, sông Đá Hàng (tên một phụ lưu của sông Côn, phát nguyên từ vùng núi An Tượng ở Vân Canh chảy về hướng bắc, vòng qua Hầm Hô rồi đổ ra Phú Phong theo hướng tây nam – đông bắc), gặp sông Hà Giao (tên của sông Côn ở đầu nguồn) chảy từ tây bắc xuống đông nam. Khuôn viên trường là một phần đất của hãng Delignon (công ty dệt tơ tằm của Pháp ngày xưa), mặt tiền (hướng bắc) và mặt hông (hướng tây) ngó ra sông nên cảnh trí rất thơ mộng.
H 7: Trường Trung Học Quang Trung ở Bình Khê. Ảnh của Kinh Thi, 1972.
Niên khóa đầu tiên (1964- 1965), Trung Học Quang Trung chỉ có 2 lớp Sáu và 1 lớp Bảy. Trường sở là dãy nhà trệt 4 phòng, nằm phía đông của khuôn viên, đối diện với trường Tiểu Học Quận Bình Khê. Vị Hiệu trưởng trường Tiểu Học này là thầy Nguyễn Đồng, kiêm nhiệm luôn cả chức Hiệu trưởng Trung Học, cho đến năm 1968.
Niên khóa 1968- 1969, Trường xây dãy lầu 6 phòng học và 2 phòng hành chánh, nằm giữa sân trường, mặt ngó ra sông. Niên khóa 1971- 1972, trường xây thêm dãy lầu 6 phòng học, nằm phía tây sân trường. Lúc này, cơ sở trường có ba dãy nhà gồm 18 phòng học, liên kết thành hình chữ môn. Ngoài ra, còn một dãy nhà trệt, nằm bên tay phải cổng vào, gồm 3 phòng làm việc, dành cho hiệu trưởng, giám học và giáo sư. Nhận thấy dãy phòng học ở phía đông là nhà trệt không cân xứng nên trường định sẽ phá bỏ để thay thế bằng dãy lầu. Ngoài ra trường cũng đã mua đủ kính, dự định hè năm 1975, sẽ thay thế toàn bộ cửa sổ lá sách các phòng, bằng cửa kính cho sáng sủa và ấm áp, trong mùa đông gió bấc phải đóng kín cửa.
Trường Trung Học Quang Trung, lúc đầu chỉ có 6 giáo sư, với 3 lớp đệ nhất cấp, trải qua 11 niên khóa, Trường phát triển đến 36 giáo sư chính thức (không kể giáo sư phụ dạy giờ), với 32 lớp gồm: 2 lớp Mười hai (mới có trong niên khóa 1974- 1975), 3 lớp Mười một, 4 lớp Mười, 5 lớp Chín, 5 lớp Tám, 6 lớp Bảy và 7 lớp Sáu.
Thành phần Ban Giám Đốc của trường, Hiệu trưởng từ 1964- 1968 là thầy Nguyễn Đồng, từ 1968- 1975 là thầy Trần Văn Thái. Giám học là thầy Trần Cẩm Tú từ 1972- 1975. Tổng Giám thị, từ 1968- 1972 là thầy Nguyễn Thao, từ 1972- 1975 thầy Trương Di. Dự trù niên khóa 1975- 1976, trường sẽ có đủ số lớp quy định để Bộ Quốc Gia Giáo Dục bổ nhiệm thêm chức Phụ tá Giám học và Phụ tá Tổng Giám thị.
H 8: Ban Giám Đốc và Giáo Sư Trung Học Quang Trung, 1974. Ảnh từ Quangtrungbinhkhe.blogspot.com
16 - Trung Học Bồ Đề Bình Khê:
Trường tư thục Đệ Nhất cấp do Giáo Hội Phật Giáo Bình Khê thành lập năm 1964. Ngày khởi công xây cất có Thượng tọa Thích Tâm Châu đến dự và đặt viên đá đầu tiên. Trường sở gồm 4 phòng trệt, ngó ra quốc lộ 19 và nằm ngay trước mặt Quận Đường Bình Khê. Niên khóa đầu tiên (1964- 1965) có 6 lớp gồm 2 lớp Đệ thất, 2 lớp Đệ lục, 1 lớp Đệ ngũ, 1 lớp Đệ tứ. Từ năm 1964- 1966, thầy Quách Vĩnh Khương làm Hiệu trưởng, từ 1966- 1975 thầy Nguyễn Minh đảm nhận chức vụ này.
17 - Trung Học Tiến Đức:
Trường Tư thục Đệ Nhất cấp do ông Huỳnh Sô và một số giáo sư ở địa phương sáng lập, khai giảng từ niên khóa 1963- 1964 có 2 lớp Đệ thất và 1 lớp Đệ lục. Ban điều hành mướn 2 căn phố liền nhau để làm phòng học, cơ sở nằm trên con đường nối liền Quốc lộ 19 đến Điện thờ Tây Sơn. Trường chỉ hoạt động trong hai niên khóa và Hiệu trưởng là Huỳnh Sô.
18 - Trung Học Trần Quang Diệu:
Nguyên là trường Tiểu Học xã Bình Thành, nằm trên địa bàn của thôn Kiên Mỹ, gần Điện Tây Sơn. Niên khóa 1971- 1973, nâng cấp thành trường Công lập Đệ Nhất cấp, thầy Đặng Thành làm Hiệu trưởng kiêm nhiệm cả tiểu học lẫn trung học. Niên khóa 1974- 1975 phát triển đến lớp 9.
QUẬN PHÙ CÁT : 3 TRƯỜNG
19 - Trung Học Phù Cát:
Trường Công lập Đệ Nhị cấp, được thành lập từ niên khóa 1967- 1968, mới đầu chỉ có 2 lớp Đệ thất. Đến niên khóa 1974- 1975, qua 8 năm hoạt động, Trường phát triển đến mức mở được 15 lớp Sáu (niên khóa trước có 7 lớp Sáu), và 4 (?) lớp Mười hai (2A, 2B). Cũng như Trung Học Tuy Phước, học sinh lớp 12 của Trường này, không kịp thi lấy bằng Tú tài phổ thông trong niên khóa cuối cùng.
Trường có 3 dãy nhà trệt vách gạch, lợp ngói, liên kết thành hình chữ U. Về nhân sự điều hành, lúc mới thành lập, ông Bành Quang Khánh tạm thời xử lý thường vụ trong vài tháng. Cũng ngay trong niên học đầu, Bộ Giáo Dục cử thầy Nguyễn Văn Mẹo giữ chức Hiệu trưởng (1967- 1975). Rồi theo đà số lớp gia tăng nhanh chóng, Bộ Giáo Dục đã cử thầy Trần Văn Thương làm Giám học, thầy Cao Công Điện Phụ tá Giám học, thầy Đặng Hồng Sanh Tổng Giám thị và thầy Huỳnh Văn Phẩm Phụ tá Tổng Giám thị.
20 - Trung Học Giuse Phù Cát:
Trường Trung học Tư thục Đệ Nhất cấp, Giám học (?) Trần Long Bá.
21 - Trung Học Bồ Đề Phù Cát:
Tại xã Cát Nhơn, có trường Trung học Tư thục Đệ Nhất cấp của Giáo Hội Phật Giáo Thống Nhất, do Thượng tọa Thích Nguyên Trí làm Hiệu trưởng.
QUẬN PHÙ MỸ : 4 TRƯỜNG
22 - Trung Học Lê Chất:
Tháng 10- 1964, thành lập trường Trung Học Công Lập Phù Mỹ. Khai giảng niên khóa đầu tiên (1964- 1965), trường mở 1 lớp Đệ thất, thầy Nguyễn Văn Tân làm Hiệu Trưởng, và mượn phòng của trường Tiểu Học Phù Mỹ để giảng dạy.
Niên khóa 1967- 1968, Trường có 4 lớp: 1 Thất, 1 Lục, 1 Ngũ, 1 Tứ. Giữa năm học, ông Nguyễn Văn Tân nhận lệnh nhập ngũ. Ngày 8- 1- 1968, thầy Trương Quang Tấn về làm Xử lý thường vụ. Cũng trong niên khóa này trường Trung học dời về địa điểm mới, ở cây số 1, cách Quận Đường 1 km về hướng Nam. Trường mới, có 3 phòng xây lợp tôn, nằm về phía Bắc của khuôn viên rộng hơn nửa mẫu tây, ở bên trái Quốc lộ 1 nếu từ Nam ra Bắc. Tháng 3-1968, Cơ Quan Viện Trợ Hoa Kỳ cho Trường 4 phòng đúc, nhưng họ chỉ cung cấp sắt cây, 200 bao ciment và 200 tấm tôn. Sau khi chiết tính, Trường chỉ đủ xây 2 phòng và đóng trần cho 3 phòng cũ. Phải bán hết sắt với một số ciment, để mua gạch, cát và trả tiền công thợ.
H 9: Trung Học Phù Mỹ, lễ tổng kết 1968. Ảnh tài liệu của Nguyễn Quang Tấn.
Niên khóa 1968- 1969, trường tăng 6 lớp, vì thu nhận đến 3 lớp Đệ thất.
Năm khóa 1969- 1970, trường có đến 11 lớp, ngoài 3 Thất chính thức, Trường còn nhận thêm 3 lớp Thất dự khuyết. Mỗi học sinh dự khuyết phải đóng cho Hội Phụ Huynh 10.000$ để xây cổng trường và bờ rào. Đáp ứng với đà gia tăng sĩ số, Bộ Giáo Dục cho xây 6 phòng lợp ngói. Dãy lớp này, nhà thầu Nguyễn Hợp thi công, ở phía Nam và đối diện với 5 phòng phía Bắc qua một sân trường rộng. Bấy giờ trường có 9 phòng học và 2 làm văn phòng.
Giữa năm 1970, Nguyễn Văn Tân trở lại Trường và làm Hiệu trưởng trong hai niên khóa (1970- 1972). Ông được thuyên chuyển vào Sài Gòn, bàn giao chức vụ Hiệu trưởng cho Trương Quang Tấn theo Sự vụ lệnh của Bộ Giáo Dục. Sau đó, thầy Tấn vào Sài Gòn học khóa Quản trị Học đường và được hợp thức hóa bằng Nghị định.
Niên khóa 1972- 1973, Trường mở một lớp 10 ban B, và xin Bộ Giáo Dục cấp giấy phép trường Đệ Nhị cấp.
Niên khóa 1973- 1974, Trường có 23 lớp, gồm: 9 lớp Sáu, 6 lớp Bảy, 4 lớp Tám, 2 lớp Chín, 1 lớp 10B, 1 lớp 11B. Bộ Giáo Dục cử thầy Trần Đại Nghĩa làm Tổng Giám Thị bằng Sự vụ lệnh và hợp thức hóa bằng Nghị định. Đồng thời Bộ cũng chi ngân sách cho xây cất dãy phòng phía tây bằng xi măng cốt sắt. Đợt đầu xây 4 phòng trệt, giữa có gian cầu thang rộng, tiện việc lên xuống nhiều người cùng lúc.
Niên khóa 1974- 1975, Trường phát triển 32 lớp, gồm: 9 lớp Sáu, 9 lớp Bảy, 6 lớp Tám, 4 lớp Chín, 2 lớp 10 (1A+ 1B), 1 lớp 11B, 1 lớp 12B. Dãy 8 phòng ở phía Tây, tiếp tục xây 4 phòng lầu, nhưng mới thực hiện được 3 phòng, thì chấm dứt. Và đây là niên khóa cuối cùng của trường Trung Học Công Lập Đệ Nhị Cấp Lê Chất, trong khi học sinh lớp 12B, sau 7 năm theo học bậc trung học, chưa kịp thi lấy bằng Tú tài phổ thông.
H10: Trung Học Lê Chất ở Phù Mỹ, lễ tổng kết 1973. Ảnh tài liệu của Nguyễn Quang Tấn.
23 - Trung Học Toàn Mỹ:
Trường Trung học tư thục Đệ Nhất cấp của Công Giáo, thành lập từ niên khóa 1960- 1961, Linh mục Hóa làm Hiệu Trưởng. Trường xây cất bằng vật liệu kiên cố, có lầu và tọa lạc trên một khu đất rộng, ở thôn An Hoan xã Mỹ Chánh. Cảnh trường rất nên thơ, nằm cạnh khúc sông đẹp, gần bến ghe bầu, buôn bán tấp nập. Nhờ có trường Trung Học Toàn Mỹ, con em các gia đình nghèo ở các xã Mỹ Chánh, Mỹ Thành, Mỹ Thọ, Mỹ Cát, Mỹ Tài... đỡ phần thất học vì không đủ đài thọ đi xa để theo học ở Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn hay Trung Học Cường Để Qui Nhơn.
24 - Trung Học Đồng Công ở Nhà Đá:
Trường Trung học tư thục Đệ Nhất cấp của Giáo Hội Công Giáo, ở xã Mỹ Hiệp, thành lập từ niên khóa 1964- 1965.
25 - Trung Học Bồ Đề Phù Mỹ:
Bồ Đề Phù Mỹ là Trung học Tư thục Đệ Nhất cấp của Giáo Hội Phật Giáo, ở quận lỵ, thành lập khoảng năm 1964 và phát triển đến lớp Đệ tứ.
QUẬN AN TÚC : 1 TRƯỜNG
26 - Trung Học Đề Thám:
An Túc nguyên là quận Tân An của tỉnh Pleiku, được sáp nhập vào tỉnh Bình Định, đổi tên là quận An Túc theo Sắc lệnh số 63- NV của Tổng Thống VNCH ký ngày 13- 3- 1959 [20]. Ngoài ra còn có thêm 3 xã K. Gol, Kon Pong, Kon Vong của tỉnh Kon Tum cũng được sáp nhập vào quận An Túc.
Giữa thập niên 1960, dân cư quận An Túc trở nên đông đúc vì Bộ Tư Lệnh Sư Đoàn Không Vận Kỵ Binh Mỹ đóng ở đây, các dịch vụ buôn bán và quán xá mỗi ngày một nhiều. Thêm nữa, số người ở An Lão, Hoài Ân, Tam Quan, Vĩnh Thạnh tản cư lên đây càng ngày càng đông. Trước nhu cầu giáo dục, năm 1967 Trung Học Đề Thám được thành lập ngay tại thị trấn, sát sân Vận động và cách Quận Đường chừng 200 mét. Trường sở gồm 3 dãy nhà liên kết hình chữ U, đáy là khu nhà đúc 2 tầng có 8 phòng học và một cầu thang rộng ở giữa. Hai dãy nhà hai bên, một dãy dùng làm khu văn phòng, dãy đối diện dùng làm phòng hội và thư viện, nhưng ngày thường vẫn dùng làm phòng học.
Vị Hiệu trưởng đầu tiên là Nguyễn Đình Hà, kế đến Trần Hữu Lam, sau rốt là Đỗ Công Tiếp. Những năm cuối cùng, Trường mới có Tổng Giám thị và thầy Nguyễn Đình Hinh giữ chức vụ này. Ngoài ra, Trường có các Giáo sư chính thức như: Châu Văn Tâm, Hà Ngọc Đăng, Lê Trọng, Nguyễn Bình, Nguyễn Đình Long, Nguyễn Hữu Tấn, Nguyễn Văn Cang, Nguyễn Văn Tể, Trần Văn Minh, Hải (không rõ họ), và các Cô: Bùi Thị Trà, Phan Thị Hồng.
Niên khóa đầu (1967- 1968) Trường chỉ có 1 lớp Đệ Thất. Qua 8 năm hoạt động, niên khóa 1974- 1975, trường phát triển đến 25 lớp, gồm: 6 lớp Sáu, 6 lớp Bảy, 5 lớp Tám, 4 lớp Chín, 2 lớp Mười, 2 lớp Mười Một; và trở thành Trường Trung học Công lập Đệ Nhị cấp.
QUẬN HOÀI NHƠN : 2 TRƯỜNG
27 - Trung Học Tăng Bạt Hổ:
Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn khai giảng ngày 5- 11- 1955, thu nhận học sinh các quận ở Bắc Bình Định, từ Phù Mỹ trở ra và cả quận Đức Phổ của tỉnh Quảng Ngãi. Niên khóa 1955- 1956, Trường mở 6 lớp gồm 1 Đệ thất, 3 Đệ lục, 1 Đệ ngũ, 1 Đệ tứ. Lúc ấy, Trường chưa kịp xây cất, các lớp phải học tạm tại nhà dân hay các trường làng ở thôn An Tây như Miễu Chòm, Liên Nông và các nhà dân ở thôn Phụ Đức; còn văn phòng đặt tại tư gia ông Thủ Sắc (thân sinh Bác sĩ Minh).
Bộ Quốc Gia Giáo Dục cử thầy Đoàn Nhật Tấn làm Hiệu Trưởng, thầy Phạm Khắc Thành làm Giám thị. Niên khóa đầu, Ban giảng huấn gồm các giáo sư: Đoàn Nhật Tấn người Tài Lương xã Hoài Thanh, Hoàng Đôn Trịnh người Tam Quan, và quý vị ở Huế vào như ông Lê Văn Thự, Lê Tú Vinh, Nguyễn Đức Duyên, Trần Đình Đàm, Trần Xuân Dưỡng [21], rồi có thêm Phạm Đức Bảo từ Sài Gòn ra. Sau nữa, là các giáo sư Nguyễn Diễn (Quảng Ngãi), Phạm Ngọc Liễn (Bắc), Phạm Xuân Điềm, Trần Đình Cang (Nhạc sĩ Phương Mai), Trương Ngọc Phú...
Thi xong Đệ Nhất lục cá nguyệt, khoảng đầu năm 1956, trường dời về cơ sở mới [22], gồm 6 phòng học vách đất tô vôi, lợp tôn, trần bằng cót tre. Trường xây cất trên khoảnh đất khá rộng, trước kia là đồn lính Pháp, quen gọi là khu "Đất Đồn". Nơi đây, mặt trước giáp Quốc lộ 1, tại ngã ba đường lên An Lão, mặt sau có đường xe lửa xuyên Việt.
Từ niên khóa 1957- 1958 trở đi, có thêm các thầy: Bùi Xuân Diêu, Dương Công Ấm, Dương Thanh Tùng, Đặng Ngọc Tốt, Đặng Vĩnh Hồng, Đinh Phúc Văn, Hà Công Bê, Hoàng Minh Phương, Huỳnh Hữu Dụng, Huỳnh Văn Gi, Lê Minh Tâm, Lê Văn Dung, Lê Văn Minh, Mai Trọng Hòa, Nguyễn An Hảo, Nguyễn Chư, Nguyễn Đình Tự, Nguyễn Hứa Phương, Nguyễn Kiệt, Nguyễn Tích, Nguyễn Văn Trợ, Phạm Phú Dương, Phạm Thành, Phạm Văn Song, Phan Viết Hưng, Phùng Rân, Tạ Văn Ry, Trần Công Ly Tao, Trần Đình Du, Trần Đình Uẩn, Võ Thành Công, Võ Thu Lương... Và các cô: Hồ Thị Thu Thủy, Nguyễn Thị Hoàng Lan, Nguyễn Thị Thanh, Nguyễn Thị Thanh Nhàn, Nguyễn Thị Thu Ba, Trần Thị Thu Hà, Trương Thị Tạo, Văn Thị Mận, Võ Thị Trà Liên... [23]
Trong số Giáo sư của Trung Học Tăng Bạt Hổ, có hai vị trước là cựu học sinh của Trường: Ông Phạm Thành, học Đệ tứ (1955- 1956), sau về làm Hiệu trưởng từ 1970- 1972, lúc Trường ở Bồng Sơn. Kế đến, ông Lê Văn Minh, học Đệ lục, ngũ, tứ (1955- 1958), sau về làm Hiệu trưởng, niên khóa 1972- 1973, lúc Trường dời về Qui Nhơn.
Một dấu ấn khó quên, niên khóa đầu tiên 1955- 1956, khoa thi Trung Học Đệ Nhất Cấp (lấy bằng Thành chung) kỳ 1, vào tháng 6 năm 1956, Hội Đồng Thí Vụ mở tại trường Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn, dành cho thí sinh 3 tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên ứng thí. Nhưng khi chấm bài thi, Ban Giám Khảo phân đôi: Một nhóm vào Qui Nhơn trú sở, phụ trách bài của thí sinh trường Cường Để và trường Nguyễn Huệ ở Tuy Hòa. Nhóm kia, vẫn trụ tại Bồng Sơn, chấm bài của thí sinh trường Tăng Bạt Hổ và Trần Quốc Tuấn Quảng Ngãi. Chánh Chủ Khảo là Giáo sư Trần Văn Việt, Hiệu trưởng trường Chu Văn An Sài Gòn, vẫn đặt Tổng Hành Dinh tại Bồng Sơn suốt cả thời gian mở khoa thi. Vì vậy, tất cả thí sinh đỗ thi viết, phải trở lại Bồng Sơn để thi vấn đáp (oral). Và đây là lần đầu, cũng là lần cuối, trường Tăng Bạt Hổ được Bộ Quốc Gia Giáo Dục chọn mở khoa thi [24].
Niên khóa 1958- 1959, Trung Học Tăng Bạt Hổ vẫn chưa có Đệ tam, số học sinh khi tốt nghiệp Trung học Đệ Nhất cấp, muốn học tiếp, phải vào Trung Học Cường Để Qui Nhơn [25].
Khoảng niên khóa 1962- 1963, Trung Học Tăng Bạt Hổ có Nghị định chuyển thành trường Đệ Nhị cấp. Tính đến năm 1975, Trường có tuổi đời 20 niên khóa, trải qua 8 vị Hiệu trưởng hoặc Xử lý thường vụ.
Đặc điểm thứ 2, Trung Học Tăng Bạt Hổ, có hai địa điểm sinh hoạt: từ năm 1955- 1972, đóng tại Bồng Sơn; từ năm 1972- 1975 dời về Qui Nhơn. Bài này, chỉ đề cập đến giai đoạn ở Bồng Sơn.
- Từ 1955- 1962, Hiệu trưởng Đoàn Nhật Tấn, Giám thị Phạm Khắc Thành, rồi Nguyễn Bá Hoàng, sau lại Phạm Khắc Thành. Niên khóa 1961- 1962 bắt đầu mở Đệ tam.
- Từ 1962-1966, Hiệu trưởng Hoàng Đôn Trịnh, Tổng Giám thị là Huỳnh Ngọc Anh, Giám thị Phạm Khắc Thành.
- Từ 1966- 1969, Hiệu trưởng Huỳnh Hữu Dụng, Tổng Giám thị Huỳnh Ngọc Anh, kế tiếp là Đặng Ngọc Anh.
Niên khóa 1969- 1970, Trường có 22 lớp, gồm: 4/6, 4/7/, 4/8, 4/9, 3/10 (2A+ 1B), 3/11 (2A+1B). Trường bắt đầu có Giám học, nhưng đến khoảng tháng 11- 1969, Hiệu trưởng Huỳnh Hữu Dụng chuyển về Qui Nhơn, Giám học Phạm Thành kiêm Xử lý thường vụ Hiệu trưởng.
- Từ 1970- 1972, Hiệu trưởng Phạm Thành, Giám học Lê Ninh Hậu, Tổng Giám thị Đặng Ngọc Anh (chưa có Phụ tá Giám học và Phụ tá Tổng Giám thị).
Niên khóa 1970- 1971, Trường có 26 lớp, gồm: 6/6, 4/7, 4/8, 4/9, 3/10 (2A+ 1B), 3/11 (2A+1B), 2/12 (1A+1B).
Niên khóa 1971- 1972, Trường có 29 lớp, gồm: 7/6, 6/7, 4/8, 4/9, 3/10 (2A+ 1B, 3/11 (2A+1B), 2/12 (1A+1B).
Thời điểm này trường phát triển cao nhất, và xếp hàng thứ 2 các trường trung học trong tỉnh (tính đến 1971- 1972), chỉ sau Trung Học Cường Để.
Tháng 3 năm 1972, đồng bào ba quận Bắc Bình Định di tản chiến thuật, vào trại tiếp cư ở Phú Tài và Qui Nhơn, trường Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn dời về thị xã Qui Nhơn và tiếp tục hoạt động thêm 3 niên khóa nữa (xem Trường Tăng Bạt Hổ Qui Nhơn, trong Phần I)
28 - Trung Học Bồ Đề Bồng Sơn:
Nguyên là trường Tư Thục Tương Lai của Giáo sư Huỳnh Văn Gi, chưa có cơ sở phải tạm mướn nhà hai phòng ở đường Quốc lộ 1 làm lớp học và khai giảng niên khóa 1958- 1959. Sau, Hội Phật Giáo tiếp nhận trường này, dời về địa điểm mới, đối diện với chùa Phật Học và đổi thành trường Trung Học Bồ Đề Bồng Sơn. Năm 1972, trường đóng cửa vì chiến cuộc.
NHA TAM QUAN : 1 TRƯỜNG
29 - Trung Học Bán Công Tam Quan:
Trường Đệ Nhất cấp, Hiệu trưởng Thái Vĩnh Thung, sau là Nguyễn Chí Thống. Ban Giảng huấn gồm các thầy như Đinh Bá Thắng, Nguyễn Kim Tâm... có mặt từ lúc trường mới thành lập.
Niên khóa đầu, 1956- 1957, Trung Học Bán Công Tam Quan mượn rạp hát của tư nhân, gần ga xe lửa. Nơi đây, phòng ốc rộng rãi nhưng tối tăm, nên chỉ dạy tạm trong thời gian ngắn:
Sơ sinh trường ở gần ga
Trong một rạp hát tư gia chung hùn.
Xung quanh rợp bóng dừa um
Rộng rãi thì có, song trùm âm u. [26]
Trường dời đến địa điểm gần lò nung vôi, nơi đây phòng ốc sáng sủa nhưng gặp trở ngại khói thoát ra nồng nặc, học sinh bị viêm đường hô hấp:
Tháng ngày cứ hít hơi vôi
Học hành trở ngại, tìm nơi xa nồng.
Niên khóa 1957- 1958, Trường lại dời về ngôi chùa cổ ba gian của người Hoa, cách chợ Tam Quan khoảng 500 mét về hướng nam:
Niên khóa mãn, học sinh đông.
Kẹt đường dọn xuống chùa Ông, Tân Thành.
Nơi đây thoải mái học hành
Dừa xanh rợp bóng, vắng tanh tiếng ồn.
Nhưng rồi chùa Ông cũng không đủ chỗ để dung nạp nhu cầu phát triển của trường. Để đáp ứng sự hiếu học của dân địa phương, năm 1958, chính quyền xây cất trường sở tại khu Rừng Quýt, thuộc thôn Tân Thành xã Tam Quan:
Hoài Nhơn, quan chức xuống lên,
Thấy trường nề nếp lại thêm trẻ nhiều.
Đoạn về kiến nghị yêu cầu
Tam Quan Trung học, quá nhiều học sinh.
Học hành tạm bợ chùa đình
Nên xây trường lớp, hợp tình Bán Công.
Tỉnh Đường chấp nhận vui lòng
Ngân sách có hạn, quận phòng phụ thêm.
Niên khóa 1958- 1959, Bán Công Tam Quan khai giảng ở cơ sở mới:
Thời gian sáu tháng đã xong
Trường xây bốn lớp, văn phòng liền chung.
H 12: Trường Trung Học Bán Công Tam Quan. Nguyễn Công Lượng cung cấp, ảnh copy.
Niên khóa 1959- 1960, lớp Đệ tứ trường này lần đầu tiên ra quân tham dự kỳ thi Trung Học Đệ Nhất Cấp, đã đạt thành tích vẻ vang: Với 39 thí sinh, 17 người trúng tuyển, trong đó có 2 đoạt hạng bình, 6 bình thứ, và 9 hạng thứ [27], chiếm tỷ lệ 43,58%. Trong lúc tỷ lệ trúng tuyển trung bình là 40% cho kỳ thi lấy bằng Trung Học Đệ Nhất Cấp.
Trung Học Bán Công Tam Quan đang đà phát triển. Hội Phụ Huynh học sinh dự trù đóng góp tiền để xây thêm phòng ốc. Nhưng, khoảng năm 1966, tình hình ở Tam Quan trở nên mất an ninh, trường Bán Công Tam Quan vĩnh viễn đóng cửa!
Bút nghiên được mấy năm trời,
Chiến tranh khói đạn, bom rơi lửa tràn.
Trường phải đóng cửa bỏ hoang,
Thầy trò tứ tản, mỗi đàng, mỗi nơi. [28]
H 13: Lớp Đệ Tứ Trung Học Bán Công Tam Quan niên khóa 1960- 1961. Nguyễn Công Lượng cung cấp, ảnh copy.
TỔNG KẾT TRƯỜNG TRUNG HỌC TỈNH BÌNH ĐỊNH
Ngày 16- 5- 1955, Chính quyền Quốc Gia tiếp thu tỉnh Bình Định. Khai giảng niên khóa đầu tiên (1955- 1956), toàn tỉnh chỉ có 2 trường Trung học là Cường Để ở Qui Nhơn và Tăng Bạt Hổ tại Bồng Sơn. Cọng lại, có 14 lớp Đệ Nhất cấp, gồm: 4 Thất, 5 Lục, 3 Ngũ, 2 Tứ. Qua 20 niên khóa (1955- 1975), mặc dù trong cảnh chiến tranh lan tràn, nhưng nền giáo dục Miền Nam Việt Nam nói chung và tỉnh Bình Định nói riêng, vẫn phát triển nhanh chóng.
Tính đến niên khóa 1974- 1975, tỉnh Bình Định không có quận nào hoàn toàn an ninh, nhưng vẫn có 29 trường trung học ở các quận. Trong đó, gồm 11 trường công, 2 trường bán công, 16 trường tư; chia ra có 11 trường Đệ Nhị cấp và 18 trường Đệ Nhất cấp. Trong quá trình phát triển, điển hình một số trường hợp:
- Trung Học Đào Duy Từ (Bình Định), nguyên có tên Trung Học Công Lập An Nhơn, suốt 4 niên khóa đầu (1961- 1965) chưa có phòng ốc. Trường phải tạm trú tại Trung Học Bán Công, và mượn thêm phòng ở trụ sở Hiệp Hội Nông Dân, hoặc khu công sở đối diện với Quận Đường, mới đủ chỗ cho sự phát triển các lớp học. Từ năm 1965, Công Lập An Nhơn có trường sở chính thức. Trong 10 niên khóa sau (1965- 1975), Trường phát triển rất nhanh, từ 7 lớp (1965- 1966), tăng thành 56 lớp (1974- 1975). Với mức tăng kỷ lục, vào 14 tuổi đời (1961- 1975), trung bình mỗi niên khóa Trường tăng lên 4 lớp.
- Trung Học Phạm Đăng Hưng ở Đập Đá (1969- 1975), tuổi đời chỉ có 6 niên khóa, tăng 22 lớp, trung bình mỗi niên khóa có thêm hơn 3,6 lớp.
- Trung Học Phù Cát, riêng lớp Sáu đạt mức tăng kỷ lục, niên khóa 1973- 1974 có 7 lớp, niên khóa 1974- 1975 mở đến 15 lớp.
Nếu tính cả thị xã Qui Nhơn và các quận, toàn tỉnh Bình Định có 49 trường [29], gồm: 2 trường Cao đẳng [30] chuyên nghiệp, 21 trường Đệ Nhị cấp, 26 trường Đệ Nhất cấp.
Tỉnh Bình Định cũng có đủ 7 loại trường, chia ra: 20 trường công lập (gồm phổ thông, kỹ thuật, chuyên nghiệp, tỉnh hạt), 2 trường bán công, 2 nghĩa thục, 25 tư thục.
Những dữ kiện trình bày trên, cho thấy sự phát triển vượt bực về giáo dục của tỉnh nhà. Và có thể nói, trong thời Việt Nam Cộng Hòa, Bình Định là một trong vài tỉnh có trường trung học nhiều nhất và phát triển nhanh nhất.
San Jose, khởi viết ngày 06- 12- 2004
Đào Đức Chương
GHI CHÚ
[*] Bài này đăng trong tập "Ngày Đó Chúng Mình" là Đặc San Cường Để & Nữ Trung Học năm 2011. Tòa Soạn của Đặc San viết lời giáo đầu như sau:
"LTS: Đặc san CĐ – NTH 2011 đã rất vinh hạnh giới thiệu bài viết: 'Qui Nhơn, Những Ngôi Trường Ngày Cũ' của Thầy Đào Đức Chương. Đây là phần giới thiệu 20 ngôi trường Trung Học tọa lạc tại thị xã Qui Nhơn trong tổng số 49 ngôi trường Trung Học của toàn tỉnh Bình Định tính đến tháng 4 năm 1975.
ĐS CĐ NTH 2011 xin tiếp tục giới thiệu 29 ngôi trường Trung Học còn lại của quê hương Bình Định ngày nào và giống như năm rồi, chúng tôi lại xin phép chọn cho bài viết một tên gọi nhẹ nhàng, mang tính văn nghệ một chút cho phù hợp với tiểu mục chung 'Phố Nhỏ, Trường Xưa Thầy Bạn Cũ'. Khi tác phẩm được giới thiệu hoàn chỉnh, đương nhiên nó sẽ mang đề tựa chính thức, chung cho cả hai bài viết, thích hợp với một công trình biên khảo: 'Các Trường Trung Học Tỉnh Bình Định'. Kính mong tác giả thông cảm. Xin cảm ơn.
ĐS CĐ – NTH." (Sách đã dẫn, trang 64)
Chúng tôi vẫn giữ tên đầu đề "Bình Định, Những Ngôi Trường Trong Trí Nhớ", làm đề tựa Phần II cho tác phẩm "Các Trường Trung Học Tỉnh Bình Định", như là một kỷ niệm 2011 với Tòa Soạn Đặc San Cường Để & Nữ Trung Học.
[1] Nguyễn Thanh Liêm; Tổng Quát Về Giáo Dục Ở Miền Nam Tự Do; "Giáo Dục Ở Miền Nam Tự Do Trước 1975", Nhiều tác giả (Santa Ana, Lê Văn Duyệt Foundation ấn hành và xuất bản), 2006; trang 6.
[2] Trung Học Bán Công là loại trường phần lớn do dân chúng trong vùng đóng góp tiền để xây cất cơ sở, nếu thiếu một ít, tỉnh sẽ cung cấp. Về nhân sự, Hiệu trưởng trường Trung Học Bán Công là một giáo sư trường công lập, được Sở Học chánh hay Hiệu trưởng Trung học trường tỉnh bổ nhiệm, bằng một Sự vụ lệnh và Tỉnh trưởng sở tại duyệt khán. Ban giảng huấn do Hiệu Trưởng Bán Công mời: Nếu là giáo sư tư nhân thì phải làm đơn xin tỉnh bổ nhiệm. Nếu là giáo sư chánh ngạch hay khế ước, ngoài số giờ quy định ở trường công lập, có thể xin dạy giờ tại Bán Công. Học sinh chỉ cần làm đơn xin nhập học, kèm theo giấy hộ tịch và chứng chỉ học trình, phải đóng học phí vào đầu tháng, nhưng giá tiền ít hơn trường tư. Lương giáo chức được tính theo số giờ dạy trong thời khóa biểu và trả vào mỗi cuối tháng. Số tiền chi thu của trường, hàng tháng phải lập tờ trình báo cho tỉnh, quận và Sở Học chánh hoặc Ty Giáo dục biết, không ai được chi tiêu vào việc riêng.
[3] Trung Học Tỉnh Hạt là mẫu trường công, được thành lập theo công thức: chính quyền tỉnh và phụ huynh học sinh đảm nhận việc xây cất trường sở, Bộ Giáo dục lo việc bổ nhiệm giáo chức và nhân viên. Số lớp của trường phát triển tùy theo khả năng xây cất phòng ốc của địa phương, Bộ Giáo dục cũng theo đó mà cung cấp nhân sự và đài thọ lương bỗng. Học sinh muốn vào lớp 6, phải qua kỳ thi tuyển, như các trường công lập bình thường và quyền lợi ngang nhau.
[4] Phách là phần giấy ở đầu mỗi bài thi, in mẫu ghi lý lịch của thí sinh (họ và tên, ngày sinh, nơi sinh, số báo danh). Chủ khảo ghi mật mã vào phách và trên bài thi, rọc phách trước khi trao bài cho các Giám khảo 1 chấm, rồi Giám khảo 2 chấm lại lần nữa, lấy điểm trung bình cọng. Xong, căn cứ vào mật mã, ráp phách lại, biết tên mà ghi vào bảng kê điểm của thí sinh.
[5] Theo Hiệu trưởng Dương Lễ, kinh phí xây dựng Trung Học Tuy Phước do tỉnh đại thọ. Theo Giám học Đặng Văn Hiệu, tiền xây cất trường hoàn toàn do Hội Phụ huynh lo liệu. Vào mỗi dịp nghỉ hè, Hội Phụ huynh họp với Ban Giám đốc (sau 1975 gọi là Ban Giám hiệu) của trường, lên kế hoạch xây cất thêm 2 phòng, phù hợp với sự gia tăng 3 lớp cho mỗi niên khóa. Hai ý kiến khác biệt đó, có thể hiểu rằng: 3 phòng học đầu tiên do ngân sách tỉnh đài thọ (Lúc đó, trường chỉ có Hiệu trưởng, chưa có các lớp Đệ Nhị cấp nên không có Giám học. Bởi vậy, Đặng Văn Hiệu không rõ sự việc thuở ban đầu). Về sau, việc trường ốc hoàn toàn do Hội Phụ huynh đảm nhận.
[6, 8] Số phòng và số giáo sư của trường, chép theo lời Giám học Đặng Văn Hiệu, qua điện đàm ngày10- 3- 2011.
[7] Nếu căn cứ vào thành phần Ban Giám đốc (đủ 5 người), với 72 giáo sư và có đến 10 lớp Sáu, 3 lớp Mười hai (1974- 1975), có thể phỏng tính tổng số lớp và sĩ số toàn trường.
[9,11] Đầu năm 1970, cải tổ Giáo Dục, vẫn giữ hệ 12 năm, nhưng thay đổi danh xưng các lớp từ Tiểu học đến hết Trung học, nay được gọi là:
- Tiểu học: Lớp 1 (Năm), Lớp 2 (Tư), Lớp 3 (Ba), Lớp 4 (Nhì), Lớp 5 (Nhất).
- Trung học Đệ Nhất cấp: Lớp 6 (Đệ thất), Lớp 7 (Đệ lục), Lớp 8 (Đệ ngũ), Lớp 9 (Đệ tứ).
- Trung học Đệ Nhị cấp: Lớp 10 (Đệ tam), Lớp 11 (Đệ nhị), Lớp 12 (Đệ nhất).
[10] Không nhớ rõ tổng số lớp, nhưng biết chắc Trường đã mở đến lớp Chín, vì tác giả của bài này có dạy giờ ở đó.
[12] Niên khóa 1970- 1971 dãy phòng này chỉ xây tầng trệt, nhưng trong thiết kế dự trù sẽ có tầng lầu.
[13] Theo Nghị định số 468- GD/NV/2P/NĐ, Tổng Trưởng Bộ Giáo Dục Ngô Khắc Tỉnh ký ngày 21- 2- 1973.
[14] Khoảng tháng 2 năm 1975, Ty Giáo Dục tỉnh Bình Định mở cuộc họp, mời các vị Hiệu trưởng của những Trường Trung Học liên hệ, bàn việc niên khóa tới toàn bộ lớp 12 của hai trường Trung Học Phù Cát và Trung Học Phù Mỹ sẽ chuyển vào học tại Trung Học Đào Duy Từ Bình Định. Cuối cùng, Phó Ty trưởng Phan Bá Trác đề nghị thêm, trên nguyên tắc là học sinh lớp 12 của 2 trường trên phải chuyển đến Trường Đào- Duy Từ, nhưng nếu ai có thân nhân ở Qui Nhơn, có thể xin chuyển về Trung Học Cường Để hay Nữ Trung Học cũng được. Đây là lần họp cuối cùng giữa Ty Giáo Dục và các Hiệu trưởng Trung học liên hệ, bàn việc chuyển trường cho học sinh lớp 12. Sự kiện lịch sử này, anh Phan Bá Trác (hiện ở Dallas, Texas) cung cấp, và Hồ Sĩ Phùng (hiện ở Sài Gòn) là cựu Hiệu trưởng Trường Đào Duy Từ xác nhận có.
[15] Hai dãy lầu, trên thực tế, dãy lầu phía nam đã hoàn tất, còn dãy lầu phía bắc (nằm hai bên cổng trường), tầng trệt đã xây xong và đưa vào sử dụng, còn tầng lầu dự trù niên khóa 1975- 1976 sẽ xây tiếp.
[16, 17] V.L. (là tên tác giả viết tắt); Vài Nét Về Bán Công An Nhơn; "Đặc San Xuân Canh Tuất" (Trung Học Bán Công An Nhơn), 1970; trang 6- 7.
[18] Không có tài liệu, chỉ viết theo trí nhớ, có thể không chính xác về con số.
[19] V.L.; Vài Nét Về Bán Công An Nhơn; trang 7.
[20] Nguyễn Quang Ân; Việt Nam Những Thay Đổi Địa Danh Và Địa Giới Các Đơn Vị Hành Chính 1945- 1997 (Hà Nội, nxb Văn Hóa – Thông Tin, 1997); trang 121.
[21] Theo Lê Tú Vinh (Giáo sư Trung Học Tăng Bạt Hổ từ thuở đầu tiên), Sự vụ lệnh bổ dụng 6 người, nhưng ông Ngô Kha không đi.
[22] Các lớp Tăng Bạt Hổ dời về trường mới, có nhiều ý kiến khác nhau về thời điểm: Theo Lê Tú Vinh (Giáo sư Cố vấn Lớp Đệ ngũ TBH, 1955- 1956), sau kỳ thi Đệ nhất lục cá nguyệt, tức khoảng đầu năm 1956, các lớp Trung Học Tăng Bạt Hổ dời về trường mới. Theo Phạm Thành (cựu học sinh Đệ tứ TBH, 1955- 1956), khoảng đầu tháng 12- 1955, dời toàn bộ các lớp Trung Học Tăng Bạt Hổ về trường mới ở khu "Đất Đồn". Theo Lưu Kỷ Cựu Học Sinh Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn, Xuân Tân Tỵ 2001, qua bài viết của Ban Biên Tập "Vài Nét về Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn", trang 1, có đoạn chép "...Đầu tháng 10- 1955, hai dãy trường lợp bằng tole trên khu 'Đất Đồn' được xây dựng xong, văn phòng nhà trường và tất cả các lớp được dời về đó..."
[23] Giáo sư Trường Tăng Bạt Hổ khoảng 85 người.
[24] Như đã nói trên, thi lấy bằng Trung Học Đệ Nhất Cấp niên khóa 1955- 1956, kỳ 1 thi ở Bồng Sơn; kỳ 2, vào tháng 8- 1956, Hội Đồng Thi cũng chung cho ba tỉnh nhưng mở tại Qui Nhơn.
[25] Nguyễn Thanh Phước; Lớp Đệ Lục III (1955- 1956); "Lưu Kỷ Cựu Học Sinh Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn", Xuân Tân Tỵ 2001; trang 127- 138.
[26, 27, 28] Tài liệu do ông Nguyễn Công Lượng, Chủ nhiệm kiêm Chủ bút Đặc San Lại Giang, cung cấp: các bài văn "Anh Thái Vĩnh Thung" của Đinh Bá Thắng (cựu Giáo sư Bán Công Tam Quan), "Từ Ngôi Chùa Cổ" của Trương Ngọc Lệ (cựu học sinh Bán Công Tam Quan), và bài thơ "Lịch Sử Trường Trung Học Bán Công Tam Quan" của Phạm Xuân Điềm (cựu Giáo sư Trung Học Tăng Bạt Hổ).
[29] Tính cả Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn (ở quận) và Trung Học Tăng Bạt Hổ Qui Nhơn (ở thị xã), tỉnh Bình Định có 49 trường.
[30] Trường Sư Phạm Thực Hành, tuy thu nhận học sinh cấp 1 và giảng dạy chương trình Tiểu học, nhưng mục đích chính là dành cho giáo sinh thực tập và luyện tay nghề. Giờ thực tập của mỗi Giáo sinh, có Thầy dạy ở Trường Sư Phạm đến hướng dẫn và chấm điểm, có Giáo viên phụ trách lớp dự khán phê bình, có các Giáo sinh cùng lớp dự thính để học hỏi. Vì vậy, cũng có thể coi là trường Cao đẳng, đào tạo thầy giáo ngạch Giáo Học Bổ Túc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1/ PHỎNG VẤN QUA ĐIỆN THOẠI:
- Ngày 14- 11- 2004 và 30- 03- 2011, phỏng vấn: Nguyễn Công Lượng, nguyên học sinh Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ (1958- 1964), cựu Phó Quận trưởng Hoài Nhơn và An Nhơn, hiện ở Huntington Beach, California (CA).
- Ngày 19- 11- 2004 và 28- 03- 2011, phỏng vấn Huỳnh Hữu Dụng, cựu Hiệu trưởng Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn (1966- 1969), hiện ở San Jose, California (CA).
- Ngày 28- 11- 2004, phỏng vấn các ông: Nguyễn Hữu Thời, cựu Dân Biểu VNCH, hiện ở Lake Forest, California (CA); Võ Bá Hà cựu Phụ tá Tổng Giám thị Trung Học Phạm Đăng Hưng, hiện ở Elk Grove, CA.
- Ngày 29- 11- 2004, phỏng vấn Trần Cẩm Tú, cựu Giám học trường Trung Học Quang Trung Bình Khê hiện ở Fairfield, California (CA).
- Ngày 5- 12- 1004, phỏng vấn Bùi Chí Lương, cựu Giáo sư trường Trung Học Bồ Đề Đập Đá, dạy từ 1964- 1966 hiện ở Pflugervillr, Texas (TX).
- Ngày 22- 9- 2005, thư góp ý của Trần Quý Cảnh, người huyện Phù Mỹ, hiện ở 113 Rue De La Gaité, 1070 Bruxelles, Belgique.
- Ngày 17- 4- 2010, phỏng vấn Lâm Phú, cựu Quản đốc Trung Học Tỉnh Hạt Diêu Trì, hiện ở Maplewood, Minnesota (MN).
- Ngày 9- 3- 2011, phỏng vấn các ông: Dương Lễ, cựu Hiệu trưởng Trung Học Tuy Phước (1968- 1975), hiện ở Qui Nhơn, Việt Nam. Và Nguyễn Văn Mẹo, cựu Hiệu trưởng Trung Học Công Lập Phù Cát (1967- 1975), hiện ở Qui Nhơn, Việt Nam.
- Ngày 10- 3- 2011, phỏng vấn Đặng Văn Hiệu, cựu Giám học Trung Học Tuy Phước (1973- 1975), hiện ở Tân Bình, Sài Gòn.
- Ngày 13- 3- 2011, phỏng vấn Lê Văn Dung, cựu Hiệu trưởng Trung Học Bán Công An Nhơn (1973- 1975), hiện ở Garden Grove, California.
- Ngày 16- 3- 2011, phỏng vấn Hồ Sĩ Phùng, cựu Hiệu trưởng Trung Học Đào Duy Từ, An Nhơn (1972- 1975), hiện ở Quận 12, Sài Gòn.
- Ngày 17 và 18- 3- 2011, phỏng vấn Trương Quang Tấn, cựu Hiệu trưởng Trung Học Lê Chất, Phù Mỹ (1972- 1975), hiện ở Long Khánh, tỉnh Đồng Nai.
- Ngày 22- 3- 2011, phỏng vấn Lê Tú Vinh, cựu Giáo sư Tăng Bạt Hổ (1955- 1958), hiện ở Fountain Valley, California.
- Ngày 26- 3- 2011, phỏng vấn Phạm Thành, cựu học sinh lớp Đệ tứ Tăng Bạt Hổ (1955- 1956), và cựu Hiệu trưởng TBH (1970- 1972), hiện ở Suối Cát, Xuân Hiệp, Đồng Nai.
- Ngày 27- 3- 2011, phỏng vấn Võ Ngọc Uyển, cựu học sinh lớp Đệ tam và Đệ nhị Trung Học Tăng Bạt Hổ (1962- 1964), và cựu Giáo sư Trung Học Nguyên Thiều (1967- 1968), hiện ở Midway, California. Cùng ngày, phỏng vấn Diệp Thị Bích Hồng, cựu học sinh lớp Đệ thất đầu tiên (1961- 1962) Trung Học Công Lập An Nhơn.
- Ngày 31- 3- 2011, Email của Nguyễn Mạnh An Dân, Chủ bút Đặc San Cường Để & Nữ Trung Học Qui Nhơn, góp ý về trường Bồ Đề Nguyên Thiều và trường Đề Thám An Túc.
- Ngày 9- 5- 2012, phỏng vấn Nguyễn Đình Hinh, cựu Tổng Giám thị Trung Học Đề Thám.
2/ NGUYỄN QUANG ÂN; Việt Nam Những Thay Đổi Địa Danh Và Địa Giới Các Đơn Vị Hành Chính 1945- 1997; Hà Nội, nxb Văn Hóa – Thông Tin, 1997.
3/ NHIỀU TÁC GIẢ; Đặc San Xuân Canh Tuất; Trường Trung Học Bán Công An Nhơn xuất bản, 1970.
4/ NHIỀU TÁC GIẢ; Tăng Bạt Hổ Niên Kỷ – Cựu Học Sinh Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ; xuất bản tại Việt Nam, 1999.
5/ NHIỀU TÁC GIẢ; Lưu Kỷ Cựu Học Sinh Trường Trung Học Tăng Bạt Hổ Bồng Sơn; xuất bản tại Việt Nam, Xuân Tân Tỵ 2001.
5/ NHIỀU TÁC GIẢ; Giáo Dục Ở Miền Nam Tự Do Trước 1975 (Education in South Vietnam before 1975); Santa Ana (CA), Lê Văn Duyệt Foundation ấn hành và xuất bản, 2006.
6/ SỞ HỌC CHÁNH BÌNH ĐỊNH, Bản Kê Giáo Sư Dạy Giờ Phụ Trung Học Đào Duy Từ; Sự Vụ Lệnh Số 3614/SHC/BĐ/NV/SVL, ký ngày 24- 12- 1973 của Chánh Sự vụ Sở Học Chánh Bình Định- Qui Nhơn