Lên cao nguyên Lang Biang - thượng nguồn sông Đồng Nai - nhớ công lao BS Yersin
1- Sông Đồng Nai dài 586km là con sông nội địa dài nhất Việt Nam; chảy qua các tỉnh Lâm Đồng, Đăk Nông, Bình Phước, Đồng Nai, Bình Dương, Thành phố Hồ Chí Minh.
Sông Đồng Nai bắt nguồn từ cao nguyên Lâm Viên (Lang Biang), huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng ở độ cao 1770m. Cao nguyên Lang Biang gồm nhiều đồi đỉnh tròn; có những đỉnh cao như Lâm Viên 2.167m, Bi Đúp 2.287m.
Đoạn thượng nguồn mang tên sông Đa Dâng (Đa Dung); chảy đến Đại Ninh sông hội lưu với sông Đa Nhim từ cao nguyên Lạc Dương rồi chảy xuống phía nam qua nhiều thác ghềnh.
thượng nguồn sông Đồng Nai
Khi đến Trị An thuộc địa phận tỉnh Đồng Nai, sông nhận thêm nước của sông La Ngà từ cao nguyên Di Linh đổ về. Tại đây có có đập Trị An chắn dòng sông, tạo nên hồ nước nhân tạo lớn nhất miền Nam; có thác Trị An và nhà máy thủy điện.
Qua khỏi thác Trị An sông Đồng Nai giao với sông Bé từ Bình Phước; đến địa phận Tp.Hồ chí Minh sông Đồng Nai nhận thêm nước sông Sài Gòn từ cao nguyên Hớn Quản chảy song song với sông Bé đổ vào tại Mũi Đèn Đỏ (Quận 7).
Sông Đồng Nai khi đến Nhà Bè thì chia làm hai :
Nhà Bè nước chảy chia hai
Ai về Gia Định, Đồng Nai thì về...
Gia Định là rẽ theo sông Sài Gòn lên phía Tây Ninh, còn Đồng Nai là theo dòng sông lên Biên Hòa.
nhánh phía tây là sông Soài Rạp chảy ra cửa Soài Rạp, nhánh phía đông là sông Lòng Tàu chảy ra vịnh Gành Rái.
* Sông Lòng Tàu chảy quanh co xuyên qua rừng Sác trước khi đổ ra biển Đông. Từ đầu nguồn sông ở Nhà Bè, trước khi ra biển sông tách ra 2 nhánh : nhánh phía tây là sông Đồng Tranh chảy về phía cửa Soài Rạp, nhánh phía đông vẫn mang tên Lòng Tàu (dài khoảng 75 km).
* Sông Soài Rạp gặp sông Vàm Cỏ tại xã Long Hựu Đông, Cần Đước, Long An (nơi có Pháo đài cổ Rạch Cát); đoạn này dài khoảng 44 km; thêm 12km đến cửa Soài Rạp.
2- Bác sĩ Yersin (Alexandre John- Emile Yersin)
Ông sinh năm 1863 tại Thụy Sỹ; sau khi tốt nghiệp trung học; năm 1883 ông theo học tại các trường đại học ở Thụy Sỹ và Đức. Năm 1885, ông sang Pháp tiếp tục học ngành y khoa.
* Năm 1888 ông nhận bằng Tiến sĩ y khoa khi chỉ 25 tuổi; năm 1889 ông vào làm việc tại viện nghiên cứu của bác sĩ Louis Pasteur.
* Năm 1890, Yersin quyết định rời nước Pháp để đến Đông Dương (lúc bấy giờ là thuộc địa của Pháp)
* Năm 1891, Yersin đến sống tại Nha Trang; ông cho dựng một ngôi nhà ở Xóm Cồn và mở một phòng khám bệnh. Ông Năm (Yersin được người dân ở đây gọi như thế) là bác sĩ người Âu đầu tiên hành nghề trong vùng này. Ông nhận tiền khám của những người có máu mặt và có tiền, nhưng chữa bệnh miễn phí cho người nghèo. Ông có ý định khám phá dải rừng núi bí hiểm dọc theo dãy Trường Sơn và ông là người châu Âu đầu tiên đã tìm ra cao nguyên Di Linh.
* Năm 1892, ông lãnh đạo đoàn thám hiểm gồm bảy thành viên, với vài con ngựa, hai con voi, khởi hành từ Nha Trang ra Ninh Hòa rồi lên Ban Mê Thuột. Ba tháng sau khi rời Nha Trang, đoàn thám hiểm đến Stung Treng; nơi giáp lãnh thổ nước Lào ngày nay. Sau chuyến đi này Yersin gia nhập đoàn y sĩ hải ngoại để khỏi phải lo về mặt tài chính; năm 1920 ông về hưu với cấp bậc Đại tá Quân y.
* Năm 1893, được sự ủy thác của Toàn quyền Đông Dương, Yersin tổ chức đoàn thám hiểm theo đường bộ từ Biên Hòa lên Di Linh, cuối cùng khám phá Cao nguyên Lâm Viên (Lang Biang) hùng vĩ và tráng lệ.
* Năm 1894, với một lực lượng hùng hậu; có cả một toán lính mang súng theo hộ tống; Yersin khởi hành từ Biên Hòa lên Đà Lạt, đi tiếp đến cao nguyên Đắk Lắk, vào Attopeu ở nam Lào, rồi đi theo hướng đông đến Đà Nẵng. Cuộc khảo sát lần thứ ba này thăm dò một vùng đất rộng lớn trải rộng từ vĩ tuyến 11 ở phía nam đến vĩ tuyến 16 ở phía bắc, và từ sông Mekong ở phía tây đến bờ biển Việt Nam ở phía đông.
* Tháng 6 năm 1894 ông được phái đến Hong Kong để nghiên cứu bệnh dịch đang hoành hành ở địa phương này. Ông đã xác định được nguyên nhân gây bệnh.
* Từ năm 1895 Yersin nghiên cứu thêm về bệnh dịch hạch; ông trở lại Viện Pasteur ở Paris và cùng với đồng nghiệp đã điều chế ra huyết thanh chống bệnh dịch hạch đầu tiên. Cùng năm đó, ông trở về Đông Dương và lập một phòng thí nghiệm nhỏ tại Nha Trang để sản xuất huyết thanh.
* Năm 1896, ông thành lập trại chăn nuôi Suối Dầu (thuộc huyện Diên Khánh tỉnh Khánh Hòa), nuôi ngựa để sản xuất huyết thanh; sau đó Yersin đến Quảng Châu tiêm huyết thanh được điều chế tại Nha Trang cho bệnh nhân tại đây và thu được kết quả. Ông trở thành người thầy thuốc đầu tiên cứu sống một bệnh nhân dịch hạch. Yersin tiếp tục nghiên cứu chống bệnh dịch hạch bằng huyết thanh với những điểm đến kế tiếp là Hạ Môn, Formosa (nay là Đài Loan), rồi Macao.
* Năm 1898 ông trở về Việt Nam và với sự hỗ trợ từ Toàn quyền Doumer, ông xây dựng Viện Pasteur Nha Trang. Ông mua một khu đất rộng 500 héc-ta ở Suối Giao (nay là Suối Dầu) để làm nông nghiệp và chăn nuôi. Ông cho trồng các loại cây thuốc, sản xuất huyết thanh chống dịch cho bò ; trung tâm thí nghiệm này về sau trở thành viện thú y đầu tiên ở Đông Dương. Ông cũng là người đầu tiên nhập cây cao su về trồng ở Việt Nam.
* Năm 1899, tại vùng đất được Yersin khám phá, Toàn quyền Paul Doumer xây dựng một khu nghỉ dưỡng cho người Âu châu, sau trở thành Đà Lạt.
* Năm 1902 Toàn quyền Paul Doumer mời Yersin ra Hà Nội để mở một trường y, một bệnh viện và một trung tâm vệ sinh. Yersin được bổ nhiệm làm hiệu trưởng đầu tiên của École de Médecine de l’Indochine (Trường Y Đông Dương), là tiền thân của Đại học Y Hà Nộ. Ông đích thân giảng dạy trong các giờ vật lý, hóa học, và phẫu thuật; sau hai năm, khi mọi thứ đã vào guồng, Yersin xin từ nhiệm và trở về Nha Trang.
Yersin thích đi du khảo tìm hiểu mọi thứ, ông là chuyên gia về nông học nhiệt đới, nhà vi trùng học, nhà dân tộc học, nhiếp ảnh gia, rồi nghiên cứu khí tượng.
* Năm 1915 Yersin phát hiện ngọn núi Hòn Bà; ông xây dựng một con đường dài 30 cây số quanh co uốn khúc từ Suối Giao lên đỉnh Hòn Bà. Nhờ con đường này, Yersin chuyển máy phát điện; lắp đặt hệ thống đèn, máy dẫn nước để tưới cây và xây dựng một ngôi nhà gỗ kiểu Thụy Sĩ. Ông nghiên cứu, trồng thử nghiệm cây canh-ki-na để sản xuất thuốc ký ninh chữa bệnh sốt rét. Ông tìm ra thổ nhưỡng thích hợp cho loại cây này ở vùng đất Drann (nay là Đơn Dương) và Di Linh.
* Năm 1943, Yersin từ trần tại nhà riêng ở Nha Trang, ông để lại di chúc, "Tôi muốn được chôn ở Suối Dầu; mọi tài sản còn lại xin tặng hết cho Viện Pasteur Nha Trang và những người cộng sự lâu năm. Đám táng làm giản dị, không huy hoàng không điếu văn." Dù vậy, rất đông người tìm đến để đưa tiễn ông về nơi an nghỉ cuối cùng; nhiều người dân Xóm Cồn và Nha Trang để tang cho ông.
Ông rất yêu trẻ em, sống gần gũi với cư dân trong vùng và tận tụy giúp đỡ những ngư dân nghèo khó trong xóm chài nhỏ bé. Ông sống trong một ngôi nhà cổ ba tầng, trên tầng thượng ông đặt kính thiên văn để quan sát báo bão cho làng chài. Khi có bão, ông gọi dân làng đến trú ngụ ở nhà ông, và cung cấp thực phẩm cho họ; khám bệnh miễn phí cho người nghèo. Yersin để lại nhiều ký ức sâu đậm tại Việt Nam, nơi người dân trong vùng gọi ông cách thân mật là Ông Năm, theo cấp bậc Đại tá Quân y (quân hàm có năm vạch).
Ngoài vi khuẩn Yersinia pestis được đặt tên để vinh danh Yersin, có nhiều thành phố lớn như Hà Nội, Tp.Hồ chí Minh, Đà Nẵng, Nha Trang, Đà lạt, Thủ Dầu Một .... có đường mang tên ông; nổi bật nhất là tại Nha Trang :
* Khu mộ Yersin ở Suối Dầu và thư viện Yersin ở Viện Pasteur Nha Trang được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia; đây được xem là "trường hợp duy nhất nước Việt Nam cấp bằng chứng nhận di tích lịch sử cấp Quốc gia cho một người nước ngoài". Từ Nha Trang theo QL 1A đi hướng Cam Ranh khoảng 20km đến ngọn đồi nhỏ gần Trại chăn nuôi Suối Dầu, xã Suối Cát; huyện Cam Lâm. Bên phải sát đường có bảng hướng dẫn đi "Khu mộ BS Yersin"; vào cổng đi tiếp khoảng 800m qua con đường đá khá đẹp là đến. Khu mộ năm trên ngọn đồi nhỏ; lối đi lên qua những bậc đá hình cánh cung; cổng khu mộ thường xuyên đóng kín nhưng gần đó có số điện thoại liên hệ người giữ cổng. Trong trại chăn nuôi Suối Dầu cũng có tượng BS Yersin.
* Hòn Bà là nơi bác sĩ Alexandre Yersin lập một trạm quan trắc khí tượng và trồng các loại cây thuốc chống sốt rét. Hòn Bà cách Nha Trang khoảng 60km ; đi theo quốc lộ 1 về hướng Cam Ranh khoảng 20 km tới ngã ba Suối Cát rẽ phải đi khoảng 1 km nữa là sẽ thấy cột cây số Km1 chỉ con đường lên núi dài 37 km qua những con suối trong mát; rất thích hợp để dã trại .....
* Chùa Linh Sơn (năm 1971 đổi thành Linh Sơn Pháp Ấn) : lúc sinh thời, mỗi lần từ Nha Trang về thăm đồn điền cao su Suối Dầu, bác sĩ Yersin thường dừng chân nghỉ ngơi tại một ngôi nhà của ông được cất trên ngọn núi Suối Dầu. Năm 1943, bác sĩ Yersin qua đời, ngôi nhà này đã được ban giám đốc đồn điền cao su bảo quản lưu niệm. Đến năm 1968 được sửa nhà thành chùa, đặt tên là Linh Sơn; để tỏ lòng tri ân nhà bác học có công lao to lớn; ngôi nhà xưa vẫn được nhà chùa tôn trọng giữ nguyên, khói hương luôn luôn nghi ngút trước di ảnh của nhà bác sĩ Yersin được tôn trí gần đó bên bàn thờ chư Phật, Bồ tát... Từ Nha Trang đi Cam Ranh khoảng 19km đến thôn Khánh Thành, xã Suối Cát, huyện Diên Khánh (nay là Cam Lâm) sẽ thấy ngôi chùa trên sườn núi bên trái QL 1A.
* Bảo tàng Yersin tọa lạc bên trong khuôn viên Viện Pasteur Nha Trang là nơi lưu trữ nhiều kỷ vật của Yersin. Công viên Yersin nằm dọc theo bờ biển Nha Trang, với tượng Yersin cao 4m, là một thắng cảnh của thành phố.
* Trường Yersin tại Đà Lạt : xây dựng năm 1927 và khai giảng năm 1935, được đặt theo tên Yersin để vinh danh ông. Lycée Yersin (nay là Trường Cao đẳng Sư phạm) là một kiến trúc đẹp và độc đáo của Đà Lạt; ngoài ra Đà Lạt còn có Công viên Yersin và Đại học Yersin thành lập năm 2004.
Nguyễn Trí Dũng