Nguồn: Giai Phẩm TÂY SƠN Xuân Canh Thìn 2000
Bình Ðịnh nổi tiếng không những có anh hùng Quang Trung Ðại đế Nguyễn Huệ bách chiến bách thắng phá tan quân Thanh ở phía Bắc, đánh bại quân Xiêm ở phía Nam, Bình Ðịnh còn là một địa danh nổi tiếng khắp nước Việt nam về võ thuật mà ngay cả đàn bà, con gái vẫn biết côn, quyền qua câu ca dao:
Ai về Bình định mà coi
Con gái Bình Ðịnh cầm roi đi quyền.
Nhiều sản phẩm nổi tiếng ở Bình Ðịnh: khi thăm viếng, người ta thường mua làm quà để tặng cho nhau những đặc sản đẹp, cổ truyền biểu tượng tấm lòng chung thủy của người con gái:
Nón ngựa Gò Găng
Bún Song thần An Thái
Lụa Ðậu tủ Nhơn Ngãi
Xoài tượng chín Hưng Long
Mặc ai mơ táo ước hồng
Lòng quê em giữ một lòng trước sau.
Ðôi trai gái quen nhau, lâu ngày chàng từ giã nàng về thăm quê nhà, nhưng quá kỳ hẹn mà không thấy trở lại, nàng vừa hái dâu vừa đếm từng lá dâu, tính từng ngày xa cách:
Anh về Bình Ðịnh chi lâu
Bỏ em ở lại hái dâu một mình
hoặc là:
Anh về Bồ Ðịch, Giếng Vuông,
No cơm ấm chiếu luông tuồng bỏ em.
Ngày xưa ở Việt Nam, đàn bà con gái giỏi nội trợ, biết làm bếp và nấu cơm. Có một số các cô con nhà giàu được cưng chìu, một số cô khác vì tuổi còn nhỏ chưa có kinh nghiệm trong việc nấu nướng, thổi cơm không chín:
Tiếng đồn con gái Phú Trung
Nấu cơm không chín mở vung xem hoài
Tiếng đồn con gái Phú Tài
Nấu cơm không chín đốt hoài cơm khê.
Có những câu đối đáp giữa trai gái dưới ánh trăng thanh trong ngày mùa, hoặc trong đêm trăng giã gạo, hoặc các cô vừa cấy lúa vừa hát hò và đật câu hỏi đến người con trai:
Tiếng đồn anh hay chữ
Tài ngang Cử, Tú
Lại đây em hỏi một đôi câu
Ngọt ngay nước chảy dưới cầu
Gọi cầu Nước Mặn cớ bởi đâu hỡi chàng
hoặc là:
Tiếng đồn anh hay chữ
Thường đọc sách Kinh Thi
Hỏi anh ông Văn Vương đi cưới bà Hậu Phi năm nào?
Chúng ta nghe tâm sự của người dân thương mến chú Lía, người đã làm việc nghĩa, chia sớt phần tiền thặng dư của người giàu đến những người nghèo khó và đã bị quân triều đình bao vây:
Chiều chiều én liệng truông Mây
Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.
Bình Ðịnh có những hòn tháp đẹp như Tháp Ðôi, tháp Cánh Tiên, có Cầu Ðôi nước chảy hai dòng, có đèo An Khê mịt mù mây phủ:
Cầu Ðôi đứng cạnh Tháp Ðôi
Ðôi ta đẹp lứa đẹp đôi trên đời
hoặc:
Nước trên nguồn chảy tuôn ra biển
Cảm thương người một kiểng hai quê
Cầu Ðôi liền lối đi về
Mịt mùng mây phủ An Khê, Phú Tài.
hoặc:
Ngó lên hòn tháp Cánh Tiên
Cảm thương ông hậu thủ thiềng ba năm.
Câu ca dao dưới đây nhiều người đã nghe và thuộc lòng từ khi còn nhỏ, mãi đến lúc tuổi về chiều vẫn nhớ rành rành, qua sự đối đáp của người mẹ và người con:
Mẹ ơi đừng đánh con đau
Ðể con bắt ốc hái rau mẹ nhờ
Bắt ốc, ốc lủi vô bờ
Hái rau, rau héo mẹ nhờ gì đâu?
Ðập Ðá là thị trấn thường được nhắc tới trong ca dao Bình Ðịnh:
Anh về Ðập Ðá đưa đò
Trước đưa quan khách sau dò ý em
hoặc:
Anh về Ðập Ðá quê cha
Gò Găng quê mẹ, Phú Ða quê nàng.
Người con trai đi đường tán tỉnh người con gái và buông thả nhiều lời hứa hẹn, người con gái muốn buộc chặt những lời hứa nầy với người quen thấy mặt và Thần Ðình chứng giám:
Giữa đường không tiện nói năng
Xửng mưa cùng xuống Gò Găng tỏ tình
Gò Găng có chợ có đình
Người quen thấy mặt Thần Linh chứng lời.
Gò Bồi, Cách Thử, Vũng Nồm là những nơi cung cấp nhiều cá, tôm ngon, ai đi qua cũng nhớ đến mùi nước mắm:
Gò Bồi có nước mắm cơm
Ai đi cũng nhớ cá tôm Gò Bồi.
Măng le trên nguồn, cá chuồn dưới vũng là những sản phẩm trao đổi giữa miền cao rừng núi và miền biển:
Ai về nhắn với nậu nguồn
Măng le gởi xuống cá chuồn gởi lên
hoặc:
Em về dưới chợ Kỳ Sơn
Mua tôm mua cá đền ơn mẹ già.
Sông Côn, Lại giang là đề tài của nhiều sử tích, nhiều câu chuyện tình phổ cập trong dân gian, dòng sông cung cấp nước cho cánh đồng Bình Ðịnh, tô thêm duyên sắc, sự chịu đựng đợi chờ của người con gái:
Nước Lại giang mênh mang mùa nắng
Giòng sông Côn lai láng mùa mưa
Ðã cam tháng đợi năm chờ
Duyên em đục chịu trong nhờ quản bao.
Bồng Sơn, Tam Quan là xứ dừa Bình Ðịnh, dừa nhiều đến nỗi không thể nào tưới nổi:
Công đâu công uổng công thừa
Công đâu gánh nước tưới dừa Tam Quan.
Ðồng Phó, Hà Nhung là nơi nổi tiếng về khoai lang, đậu phộng:
Củ lang Ðồng Phó
Ðậu phộng Hà Nhung
Chồng bòn, vợ mót bỏ chung một gùi
Chẳng qua duyên nợ sụt sùi
Chàng giận chàng đạp cái gùi văng đi…
Nước uống càng đi lên nguồn là nước càng trong, món ăn càng xuống gần biển càng nhiều tôm nhiều cá:
Muốn ăn đi xuống, muốn uống đi lên
Quán Ngỗng Gò Chim Cầu Chàm Ðập Ðá
Vũng Nồm nhiều cá, Vũng Bấc nhiều tôm
Chợ chiều bán cơm, chơ mai bán gạo
Người con gái bán nước trà xanh tại chợ Quán Mới thôn Lộc Thuận, Nhơn Hạnh, nổi tiếng là gái đẹp với mái tóc huyền và nụ cười duyên với má lúm đồng tiền, hàm răng hạt lựu đều đặn làm dừng bước giang hồ, chạnh lòng người lữ thứ:
Ði đâu vội vã anh ơi
Ghé chợ Quán Mới anh xơi chén trà
Hỏi em cha mẹ có nhà
Trước là thăm Bác sau là thăm em
Ngày xưa, trai Bình Ðịnh ra Huế thi, khi về mời gọi gái Huế theo chàng đến nơi có biển Ðông sóng vồ, Tháp chàm ghi sử tích anh hùng hào kiệt:
Mảng vui Hương thủy, Ngự Bình
Ai vô Bình Ðịnh với mình thì vô
Chẳng sang chẳng lịch bằng đất kinh đô
Nhưng Bình Ðịnh không đồng khô cỏ cháy
Ba dòng sông chảy, bảy dãy non cao
Biển Ðông sóng vỗ dạt dào
Tháp xưa làm bút ghi tiếng anh hào vào mây xanh.
Có những câu trong dân gian trách cứ nhau:
Giếng sâu thăm thẳm
Con chim trên cây cao nó đổ tăm tăm
Nghĩa nhơn anh tích để ngàn năm
Lẽ gì sớm viếng tối thăm duyên chàng
Nào ai ngờ bụng em ở dở dang
Sao mê xứ khác không phụ phàng đến ta đâu
Hồi nào anh nói em trao
Anh chờ em đợi tòng cao bá tàn
Thôi thôi em ở dậy dương gian
Chồng em em giữ chứ nghĩa chàng em đừng quên.
Có nhiều chàng trai tham lam tán gái nhiều cô, bắt cá hai tay, cá không bắt được, chim bay mất về rừng:
Chợ chiều nhiều khế ế chanh
Nhiều con gái quá cho nên anh chàng ràng
Chàng ràng bắt cá hai tay
Cá kia sẩy mất, chim bay về rừng.
Chợ Dinh được nhắc qua câu ca dao sau:
Chợ Dinh bán nón quan hai
Bộ tua quan mốt, bộ quai năm tiền.
Dù rằng túng thiếu, giấy rách phải giữ lề, ăn mặc chỉnh tề:
Ở đất ta nam thanh nữ tú
Sang đất nàng vượn hú chim kêu
Dù rằng anh hết gạo treo niêu
Cũng thắt dây lưng đỏ, bịt khăn điều thảnh thơi…
Ðôi khi người con gái phải xử trí khéo léo để tiện lợi đôi đàng:
Giếng sâu nhiều mạch giếng trong
Em đây không phải con dòng họ Phan
Cũng vì chút nghĩa duyên chàng
Cho nên em phải lập đàng xuống lên.
Người con gái trách trò Ba, người học trò có lòng dạ đen tối như lông đen con quạ, cánh đen con quạ:
Con quạ đen lông đen cánh
Ðỗ nhánh can cường
Trò Ba qủy quyệt quyết lường duyên em.
Trai gái có những lúc hẹn hò đối đáp nhau:
Tới đây không hát thì hò
Không phải con cò ngóng cổ mà nghe.
hoặc:
Tưởng rằng đó địch cùng đây
Hay đâu đó giắt ông thầy sau lưng
Tính nết đứng đắn của người con gái làm người con trai nể trọng:
Ngó lên cây mít ít trái nhiều xơ
Con gái lẳng lơ trai kia bậy bạ
Con gái đàng hoàng trai nọ dám đâu…
Chúng ta đã nghe một số câu đố phái nữ hỏi phái nam, và bây giờ chúng ta nghe nam hỏi nữ:
Tiếng đồn chị hay chữ
Gái Bình Ðịnh có tài
Nếu ông anh rể chị bên trong bị con ong nó cắn mà xỉu thì làm thế nào chị cởi cái quần dài anh rể chị ra?
Ca dao Bình Ðịnh gồm nhiều thể loại khác nhau được truyền tụng trong dân gian qua nhiều thế hệ. Tôi sưu tập một số câu ca dao trên đây do sự truyền khẩu của một số bạn bè và người quen quê quán Bình Ðịnh, xin cống hiến quí vị để nhớ lại quê hương xứ sở nằm phía bên kia bờ Ðại dương, nửa vòng quay trái đất:
Ca dao Bình Ðịnh thật hay
Câu thơ như giọt rượu cay ấm lòng
Quê hương trái đất nửa vòng
Ngày thương đêm nhớ như mong mẹ về.
Đào Đức Bích
Số lần đọc: 3519